Του Άγγελου Χρυσόγελου

Αντιδράσεις προκάλεσε ο χαρακτηρισμός του πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας από μέλος της επιτροπής 2021 για τον εορτασμό των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση ως ‘δικτάτορα’. Ιδιαίτερα έντονες ήταν οι αποδοκιμασίες και το μέλος της επιτροπής υποχρεώθηκε σε επεξηγήσεις (αν και δεν ανασκεύασε πλήρως). Επιχειρούμε μια πρώτη αποτίμηση του ζητήματος εδώ.

Αν και οι αποδοκιμασίες του χαρακτηρισμού είναι εν μέρει δικαιολογημένες (με δεδομένες και παλαιότερες θέσεις του εν λόγω πανεπιστημιακού σε σειρά ζητημάτων), παρ’ όλα αυτά η έκφραση των αμφισβητήσεων απέδειξε για άλλη μια φορά την έλλειψη συγκρότησης του χώρου που χαρακτηρίζεται συνήθως ως ‘πατριωτικός’, ‘λαϊκός’ ή εν γένει ‘δεξιός’.

Η αγανάκτηση για τον χαρακτηρισμό του Καποδίστρια ως ‘δικτάτορα’ πήγαζε κυρίως από την πρόσληψή του από μεγάλη μερίδα του απλού κόσμου ως πατριώτη και βαθιά πιστού Έλληνα (που όντως ήταν). Αυτό όμως δεν απαντά στην κριτική στην θεσμική μορφή της κυβέρνησής του. Φαίνεται έτσι για άλλη μια φορά η αδυναμία του χώρου να κατανοήσει ότι διακυβέρνηση με βάση ιεραρχικές και συντηρητικές αξίες όπως η θρησκεία και η παράδοση απαιτεί και θεσμούς με ανάλογα ιεραρχική συμπεριφορά και αντίληψη.

Γιατί εκ των αντιδράσεων δεν κατέστη σαφές ποιο ακριβώς ήταν το ζητούμενο. Ακόμα και αν το ζήτημα είναι οι άσχημες συνδηλώσεις του όρου ‘δικτάτορας’ (που είναι όντως εντελώς ανιστόρητος με βάση τα κρατούντα της τότε εποχής, όταν ελάχιστες χώρες στον κόσμο θα θεωρούνταν ‘δημοκρατίες’ με την σημερινή έννοια, έστω κατά προσέγγιση), προτείνεται κάποιος άλλος όρος του καθεστώτος Καποδίστρια; Και αν αρνούμαστε μετ’ επιτάσεως ότι ήταν δικτάτορας, εννοούμε στα σοβαρά ότι ήταν ‘δημοκράτης’;

Αυτή η έλλειψη στο λεξιλόγιο της μιας πλευράς (για να μιλήσουμε σχηματικά) της συζήτησης είναι εν τέλει το πρόβλημα, γιατί η άλλη πλευρά – αυτή του μέλους της επιτροπής – έχει πλήθος εννοιών να αποδώσει ακόμα και το πιο μικροσκοπικό τετραγωνικό χιλιοστό του πολιτικού φάσματος που προέκυψε από τα απανωτά στάδια της νεωτερικότητας: φιλελευθερισμός, κοινωνικός φιλελευθερισμός, ελευθεριασμός, σοσιαλισμός, σοσιαλδημοκρατία, κομμουνισμός, ριζοσπαστικό κέντρο, προοδευτικό κέντρο, η ανακάλυψη εννοιών και (αυτο)χαρακτηρισμών είναι αέναη.

Η πλευρά που έσπευσε στην υποστήριξη του Καποδίστρια από την άλλη δεν φαίνεται να μπορεί να εκφράσει κάτι παραπάνω από ένα θυμικό, ένα ‘τι-δεν-είμαι’ χωρίς παραπέρα άρθρωση. Πράγμα που επιτρέπει άλλωστε στους αντιπάλους της να την ετεροκαθορίζουν κατά το δοκούν: ‘δικτάτορας’ ο ένας, ‘λαϊκιστής’ ο άλλος, ‘υπερπατριώτης’ ο τρίτος, όροι που χρησιμοποιούνται πότε σκωπτικά και πότε καταχρηστικά και στην τρέχουσα πολιτική επικαιρότητα (πχ συλλαλητήρια για το Μακεδονικό) και σε ιστορικές συζητήσεις.

Η γοητεία του Καποδίστρια έγκειται στο ότι λειτούργησε εξαρχής και ταυτόχρονα ως αντίπαλος και των δυο ομάδων που έκτοτε εν πολλοίς καθορίζουν τις τύχες τις χώρας: τα αυτοφυή πελατειακά καπετανάτα από την μια μεριά και τους ‘διαφωτισμένους’ μεταπράττες των δυτικών μοδών από την άλλη. Το επίτευγμα αυτών των δυο ομάδων είναι ότι διαχρονικά εμφανίζονται ως άσπονδοι εχθροί, ενώ στην πραγματικότητα η δήθεν αντιπαλότητά τους τούς επιτρέπει να συγκυβερνούν σε έναν 200ετή ντε φάκτο ‘μεγάλο συνασπισμό’ κάτω από την μύτη του κόσμου.

Ο διακανονισμός τους άλλωστε φαίνεται και στο πώς έχουν θέσει από κοινού τους όρους του εορτασμού του 2021: δεν είναι το έθνος που θεωρείται δεδομένο και το κράτος αυτό που πρέπει να προσεγγίσουμε με κριτική διάθεση για όλες τις αποτυχίες του να υπηρετήσει το έθνος, αλλά η δημιουργία ενός τσάτρα-πάτρα κράτους για το οποίο πρέπει να είμαστε ευγνώμονες και το έθνος αυτό που αφήνεται (αν δεν ενθαρρύνεται) να μπει στην προκρούστεια κλίνη των culture wars στα σόσιαλ μήντια και την τηλεόραση.

Αυτό το οποίο μένει ανομολόγητο είναι ποια ήταν και πώς μεταφράζεται σήμερα η πολιτική ιδεολογία του Καποδίστρια. Αυτό που μπορούμε να πούμε είναι ότι ο Καποδίστριας (όπως και ο Μεταξάς) εξέφρασε την αντίληψη του αυταρχικού, συντηρητικού κράτους. Μια αντίληψη που ουσιαστικά λέει ότι το κράτος θα αντανακλά στον συμβολισμό και το πνεύμα του τις αξίες, την πίστη και το φρόνημα του λαού, αλλά η λειτουργία του θα είναι άτεγκτα, σχεδόν αμείλικτα, ορθολογιστική προκειμένου το έθνος να προοδεύσει.

Η πολιτεία του Καποδίστρια ξεπερνούσε έτσι το ψευδεπίγραφο δίλημμα ‘παράδοση ή εκσυγχρονισμός’ γύρω από το οποίο υποτίθεται ότι μάλωναν προύχοντες και φιλελεύθεροι. Άλλωστε και οι δυο αυτές ομάδες τελικά τα βρήκαν μια χαρά στην από κοινού προώθηση και επιβολή της εκλογικής δημοκρατίας ως θέσφατου και υπέρτατης αξίας της λειτουργίας του κράτους στην Ελλάδα εις βάρος όλων των άλλων θεσμικών λειτουργιών του.

Ένα βασικό δίδαγμα της επιστήμης της συγκριτικής πολιτικής είναι ότι η ακολουθία θεσμικής συγκρότησης και εκ-μαζοδημοκρατισμού εν πολλοίς καθορίζει, ακόμα και αιώνες μετά, αν ένα κράτος θα είναι στιβαρό ή αδύναμο. Αν το ένα προηγηθεί του άλλου ή εφαρμοστεί πριν ολοκληρωθεί, τότε δεν καταλήγεις σε φιλελεύθερη δημοκρατία μέσα σε ένα ευνομούμενο κράτος αλλά σε αδύναμο κράτος, πελατειασμό, υπανάπτυξη και πολιτική πόλωση, παθογένειες που διαιωνίζονται στο όνομα της ‘δημοκρατίας’.

Η διαφορά στην ακολουθία κράτους και δημοκρατίας είναι σε τελική ανάλυση η διαφορά μεταξύ της Γαλλίας των Βουρβόνων, της Πρωσίας των Χοεντσόλερν ή της Αγγλίας των Τυδόρ – κράτη αυταρχικά, συγκεντρωτικά, ιεραρχικά που εκδημοκρατίστηκαν σταδιακά μετά από αιώνες συγκρότησης – και των αδύναμων σήμερα κρατών της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής – κράτη με αδύναμη κεντρική εξουσία, έρμαια δικτύων και προνεωτερικών σχέσεων εξάρτησης.

Όπως είχε γράψει κάποτε ο Fukuyama για τα σπαρασσόμενα από εμφυλίους κράτη της Αφρικής την δεκαετία του ’90: ‘the problem of some countries is not that they have violence, it’s that they don’t have enough of the right kind of violence’.

Επομένως ναι, δικτάτορας ο Καποδίστριας. Και λοιπόν;

Πηγή: Ινστιτούτο Συντηρητικής Πολιτικής