Γράφει η  Καλλιόπη Αγαπίου-Ιωσηφίδου   

Κατά την αντιμετώπιση του COVID-19, η Ε.Ε. αναμετράται με την Ιστορία, και όχι απλά με την πανδημία. Στη διάρκεια της 70χρονης ιστορίας της, η Ε.Ε. αντιμετώπισε αρκετές κρίσεις. Τις ξεπερνούσε δημιουργικά, κτίζοντας μια παράδοση ανθεκτικότητας και βγαίνοντας ενδυναμωμένη. Ωστόσο, αυτή τη φορά η πανδημία του COVID-19 δοκιμάζει το ίδιο το εγχείρημα της ευρωπαϊκής ενοποίησης ως ένα πολιτικό σχέδιο ειρήνης, δημοκρατίας και ευημερίας. Η χαρακτηριστική εισαγωγική φράση της ιστορικής δήλωσης της 9ης Μαΐου 1950 του Γάλλου Υπουργού Εξωτερικών Robert Schuman, στη βάση της οποίας ιδρύθηκε η σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση, παραμένει επίκαιρη και συνιστά μια αστείρευτη πηγή έμπνευσης: «Η παγκόσμια ειρήνη δεν μπορεί να διαφυλαχθεί αν δεν αναληφθούν δημιουργικές προσπάθειες στο μέτρο των κινδύνων που την απειλούν». 

Οι μεγάλες προκλήσεις της ιστορίας αντιμετωπίζονται με όραμα, στοχοπροσήλωση σε υψηλά ιδανικά, ευφάνταστες και δημιουργικές προσπάθειες, και λύσεις στο μέτρο των ίδιων των προκλήσεων. Η θεμελίωση των όποιων προσπαθειών στις δημοκρατικές αρχές και στο κράτος δικαίου, με πλήρη σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών έγινε αναπόσπαστο μέρος της κοινής πολιτιστικής ταυτότητας των Ευρωπαίων πολιτών, αποκτώντας ένα καθ’ όλα εμβληματικό χαρακτήρα. Η ενότητα μέσα από τη πολυμορφία αντικατέστησε τους στείρους και καταστροφικούς εθνικισμούς που μάστιζαν την Ευρώπη για αιώνες, και που σαφώς δεν είχαν τίποτα να κάνουν με την αγάπη προς την πατρίδα και τον καλώς νοούμενο πατριωτισμό. Η Ε.Ε. μεγιστοποίησε τις δυνατότητες των Κρατών Μελών σ’ ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Η αναμέτρηση με την Ιστορία θα διαφανεί τόσο μέσα από τη συνεκτική  αντιμετώπιση της κρίσης. Παραφράζοντας την πιο πάνω ρήση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ίδια η ευρωπαϊκή ενοποίηση και η ειρήνη, δεν μπορούν να διαφυλαχθούν αν δεν αναληφθούν δημιουργικές προσπάθειες στο μέτρο των κινδύνων που τις απειλούν. 

Υγειονομική κρίση, … πολιτική κρίση; – Οι μεγάλες προκλήσεις της εποχής μας -κλιματική αλλαγή, μετανάστευση, τρομοκρατία, οικονομικές κρίσεις, τεχνολογικό χάσμα- ανέδειξαν τόσο την αλληλεξάρτηση των κρατών και των λαών, αλλά ταυτόχρονα και την ευαλωτότητά τους. Σηματοδοτώντας τη βαθύτερη κρίση που έχει περάσει η Ευρώπη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τόσο η πανδημία, όσο και η βαθιά οικονομική κρίση ύφεση που τη συνοδεύει, αλλά και κυρίως η βαθύτερη που θα την ακολουθήσει απαιτούν έγκαιρους και αποτελεσματικούς χειρισμούς, με τη χρηματοδότηση να βρίσκεται στο επίκεντρο των πολιτικών επιλογών/πολιτικής διαμάχης. 

Η δήλωση στα τέλη Μαρτίου του 94χρονου σήμερα Jacques Delors, πρώην Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, για το «θανάσιμο κίνδυνο» που διατρέχει η Ε.Ε. με αναφορά στο διαχωρισμό «Βορείων» και «Νοτίων» χωρών, είναι αποκαλυπτική. Ο Πρόεδρος της Γαλλίας Emmanuel Macron σε πρόσφατη συνέντευξή του στη Financial Times, αναφέρθηκε σε ώρα της αλήθειας για την Ε.Ε., σε ένα μεγάλο παγκόσμιο και βαθύ ανθρωπολογικό σοκ που δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με τα κλασικά μέσα που διαθέτει η Ε.Ε. Θεωρεί ότι τυχόν ΜΗ από κοινού ανάληψη της χρηματοδότησης, θα σημάνει βασικά το τέλος της ευρωπαϊκής ενοποίησης ως πολιτικό εγχείρημα, και κρούει τον κώδωνα των εθνικιστικών κινδύνων που ελλοχεύουν εάν η Ε.Ε. δεν αρθεί στο ύψος των περιστάσεων. Ο Ιταλός Πρωθυπουργός Giuseppe Conte δήλωσε εμφαντικά ότι με την παρούσα κρίση γράφεται μια σελίδα της Ιστορίας, και όχι ενός εγχειριδίου οικονομίας. 

Η αδυσώπητη πραγματικότητα που δεν περίμενε κανείς στην Ευρώπη του 2020 – Σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, στις 28.04.2020 περίπου τα μισά κρούσματα COVID-19 παγκοσμίως αφορούν στην Ευρώπη, ήτοι 1.386,693 σε σύνολο 2.954,222. Ο αριθμός των ασθενών που κατέληξαν είναι σοκαριστικός: 126.429 στην Ευρώπη σε σύνολο 202.507 παγκοσμίως: οι θάνατοι που έχουν επισυμβεί στην Ευρώπη αντιπροσωπεύουν το 62% των θανάτων παγκοσμίως. Μέχρι τη δημοσίευση του άρθρου τα κρούσματα θα έχουν ξεπεράσει τα 3 εκατομμύρια. Μια τέτοιου μεγέθους τραγωδία δύσκολα μπορεί να εξηγηθεί, λαμβάνοντας υπόψη το προηγμένο επίπεδο ιατρικής περίθαλψης που μπορεί να παρέχεται ή είναι δυνατό να παρέχεται σε μια από τις πλέον αναπτυγμένες περιοχές του πλανήτη. Δεν μπορεί να αφήσει κανέναν αδιάφορο.

Θα πρέπει να αναθεωρήσουμε και ξανανοηματοδοτήσουμε πολλά, όπως για παράδειγμα υπηρεσίες που πρέπει να τεθούν πάνω από τους νόμους της αγοράς. Ή ακόμη την έννοια της «ασφάλειας», η οποία με τη στρατικοποίηση, τον κρατοκεντρικό χαρακτήρα, την απουσία έμφυλης διάστασης…, αποδεδειγμένα άφησε εκτός τη διάσταση της «ανθρώπινης ασφάλειας» (human security). Ενώ η ασφάλεια απορροφά ένα πολύ μεγάλο ποσοστό του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) της κάθε χώρας, στην περίπτωση του COVID-19, δεν μπόρεσε να προστατεύσει τους πολίτες. Η μάσκα απέκτησε ξαφνικά μεγάλη αξία για την ασφάλεια των πολιτών.

Η αρμοδιότητα της Ε.Ε. στον τομέα της υγείας – Η προστασία της δημόσιας υγείας και, ειδικότερα, τα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης αποτελούν κατά πρώτο λόγο ευθύνη των Κρατών Μελών της Ε.Ε. Ωστόσο, η Ε.Ε. είναι επιφορτισμένη με τη βελτίωση της δημόσιας υγείας, την πρόληψη και τη διαχείριση των ασθενειών, την άμβλυνση των απειλών για την ανθρώπινη υγεία (Άρθρο 168 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ε.Ε.), καθώς και την εναρμόνιση των στρατηγικών των Κρατών Μελών στον τομέα της υγείας (Άρθρο 114 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ε.Ε.). Επίσης, η Συνθήκη της Λισαβόνας ενίσχυσε σημαντικά το ρόλο της Ε.Ε. προβλέποντας ότι «κατά τον καθορισμό και την εφαρμογή όλων των πολιτικών και δράσεων της Ένωσης, εξασφαλίζεται υψηλού επιπέδου προστασία της υγείας του ανθρώπου». Η πανδημία, η οποία σαφώς δεν γνωρίζει σύνορα, προσφέρει στην Ε.Ε. την ευκαιρία να έρθει κοντά στους πολίτες της, να αποδείξει τη χρησιμότητά και τη συμπληρωματικότητά της σε σχέση με τα Κράτη Μέλη για την υγεία, ασφάλεια και ευημερία των πολιτών. 

Πολύ λίγα, πολύ αργά; – Αυτή τουλάχιστον φαίνεται να είναι η επικρατούσα άποψη ανάμεσα στους Ευρωπαίους πολίτες, οι οποίοι έβλεπαν τη βοήθεια στην Ιταλία, η οποία δέχτηκε πρώτη το βαρύ πλήγμα, να φθάνει από την Κίνα, τη Ρωσία, … την Κούβα, χωρίς να βλέπουν αυτή που φτάνει από την Ε.Ε. Αντίθετα βλέπουν την ευρωπαϊκή πολιτική ηγεσία να αναλώνεται σε διαχωρισμούς ανάμεσα σε βόρειες και νότιες χώρες, σε χώρες υπέρ και κατά των Ευρωομολόγων κ.λπ. Αυτό δεν σημαίνει ότι η Ε.Ε. ήταν/είναι εντελώς απούσα. Υπάρχουν πολλές υπηρεσίες και οργανισμοί που παρέχουν ουσιώδεις υποδομές και πηγές πληροφόρησης, συντονισμού και υποστήριξης, άκρως απαραίτητα για τα Κράτη Μέλη, που πλην όμως δεν είναι κατ’ ανάγκη έκδηλα ορατές στους πολίτες. Η δε έλλειψη αλληλεγγύης προς την Ιταλία που πλήγηκε πρώτη, σημάδεψε τις συνειδήσεις, παρά την επίσημη απολογία της Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ursula von der Leyen.

Στα μάτια των πολιτών της, η Ε.Ε. φαίνεται να έχασε τη μάχη των πρώτων εντυπώσεων. Θα χρειαστούν πολλές προσπάθειες για να κερδίσει τις εντυπώσεις για το σύνολο των χειρισμών της κρίσης, και ακόμη περισσότερες για να κερδίσει τις καρδιές των πολιτών της. Αξιοποιώντας πλήρως τη νομική βάση των Άρθρων 168 και 114, η Ε.Ε. μπορεί να διαδραματίσει ένα πολύ πιο σημαντικό ρόλο εφ’ ω ετάχθη, για διασφάλιση δημόσιας υγείας που να είναι αντάξια της οικονομικής και τεχνολογικής προόδου και των δημοκρατικών πολιτευμάτων, ώστε να ανταποκρίνεται στις προσδοκίες των Ευρωπαίων πολιτών. 

Μοναδικό ιστορικό πρότυπο ειρηνικής συνύπαρξης

Η Ε.Ε. αποτελεί ένα μοναδικό ιστορικό πρότυπο ειρηνικής και εκούσιας πρωτοβουλίας συνύπαρξης. Διασφάλισε την ειρήνη, και σε μεγάλο βαθμό και την ευημερία, στους λαούς των κρατών-μελών της για 70 χρόνια τώρα. Το γεγονός αυτό αποτελεί από μόνο του ένα σημαντικό επίτευγμα, αν λάβει κανείς υπόψη τη διάρκεια και την εναλλαγή εμπόλεμων συγκρούσεων και ειρήνης στην Ευρώπη, όπου για αιώνες οι συχνές και μακρές σκοτεινές περίοδοι εμπόλεμων συγκρούσεων συνιστούσαν τον κανόνα, και υπερκάλυπταν σε διάρκεια τις περιόδους ειρήνης. Προσωπικά, από το μάθημα της Ιστορίας, μου είχαν μείνε ανεξίτηλα χαραγμένοι στη μνήμη ο εκατονταετής (1337-1453, ήτοι 116 χρόνια), και ο τριαντακονταετής πόλεμος (1618-1648) στην Ευρώπη.

Η Ε.Ε. με τη δημιουργία της, κατάφερε να αλλάξει τον ρου της ιστορίας. Κατάφερε να ανοίξει μια νέα σελίδα στην ευρωπαϊκή ιστορία όπου τα ονόματα των πόλεων δεν σηματοδοτούσαν πια τραγικά πεδία μαχών, όπως Βατερλώ ή Βερτάν όπου έχαναν τη ζωή τους εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες. Αντίθετα, σηματοδοτούσε τα στάδια της ευρωπαϊκής ενοποίησης με τις Συνθήκες των Παρισίων, της Ρώμης, του Μάαστριχτ, Άμστερνταμ, Νίκαιας, Λισαβώνας,… Η Ε.Ε. έχει εμπεδώσει συνθήκες κράτους δικαίου, δημοκρατίας και θεμελιωδών ελευθεριών. Έχει επιτύχει να συμπληρώνει χωρίς να υποκαθιστά τα κράτη-μέλη. Έχει επιτρέψει στα κράτη-μέλη να έχουν δυνατότερη φωνή στο διεθνές παγκοσμιοποιημένο γίγνεσθαι, χωρίς να χάνουν την εθνική τους ταυτότητα… Ως ένα εγχείρημα εκούσιας και ειρηνικής συνένωσης, διαφοροποιείται από όλα τα προηγούμενα ιστορικά πρότυπα. 

Ωστόσο, οι οικονομικές κρίσεις της τελευταίας δεκαετίας και τα μέτρα που επιβλήθηκαν στα κράτη-μέλη, έχουν αδυνατίσει ουσιώδεις υποδομές όπως αυτές των δημόσιων νοσοκομείων. Το τι μας δίδαξε γενικότερα η κρίση της πανδημίας είναι ότι κάποια αγαθά και υπηρεσίες για να διαφυλαχθούν θα πρέπει και τεθούν πάνω από τους νόμους της αγοράς.  

Το πραγματικό διακύβευμα για την Ευρώπη σήμερα

Η πανδημία COVID-19 θα περάσει, όπως πέρασαν τόσες άλλες στην ιστορία της ανθρωπότητας σε εποχές που δεν διέθετε την τεχνογνωσία, τα μέσα αντιμετώπισης και άμεσης ενημέρωσης που έχουμε σήμερα στη διάθεσή μας. Οι αλλαγές είναι ραγδαίες και πολυσχιδείς, δραματικές και με απρόσμενα θετικά, όπως η πολυπόθητη μείωση των ρύπων σε επίπεδα που δεν τολμούσαν να ονειρευτούν ούτε οι πλέον τολμηροί. Στα αρνητικά καταγράφουμε τους δραστικούς περιορισμούς στις βασικές ελευθερίες, ο ψηφιακός καπιταλισμός και η πορεία προς κοινωνίες όλο και πιο απρόσωπες, «κοινωνικά αποστασιοποιημένες», η σιωπηρή αποδοχή περικοπής θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών, και η «νορμαλοποίηση»… Αναγνωρίζοντας τις όποιες αυταρχικές τάσεις σε εθνικό επίπεδο σε περιόδους κρίσεων και τη σύμπλευσή τους με πανίσχυρα συμφέροντα ψηφιακού καπιταλισμού και η-συλλογής προσωπικών δεδομένων χωρίς το απαραίτητο επίπεδο προστασίας για τους πολίτες, η Ε.Ε. κατέχει μια προνομιακή θέση για να συμβάλει θετικά τόσο στην αντιμετώπιση της ίδιας της πανδημίας, όσο και στη διαμόρφωση τού μετά την κρίση σκηνικού στο πλαίσιο του κράτους δικαίου και προάσπισης ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων και των κοινωνικών και οικονομικών δικαιωμάτων. 

Η μόνη αειφόρος επιλογή της Ε.Ε. είναι η επιτυχής αναμέτρησή της με την Ιστορία. Είναι να αρθεί στο ύψος των περιστάσεων προσφεύγοντας στο σκεπτικό της ίδιας της ίδρυσής της, και να αναγνωρίσει εκείνες τις «δημιουργικές προσπάθειες» που θα είναι ικανές να ανταποκριθούν αποτελεσματικά «στο μέτρο των κινδύνων» που έχει να αντιμετωπίσει. Η Ε.Ε. καλείται να ανταποκριθεί στις προσδοκίες των πολιτών και να ΜΗΝ αφήσει το μεγαλύτερο θύμα της πανδημίας να είναι το ίδιο το εγχείρημα της ευρωπαϊκής ενοποίησης, και η ίδια η δημοκρατία στην Ευρώπη. 

Η ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΘΕΣΜΩΝ ΠΟΙΚΙΛΛΕΙ

Η κρίση βρήκε εν πολλοίς τους θεσμούς της Ε.Ε. και τα Κράτη Μέλη ανέτοιμα για την πανδημία. Δέχτηκαν σημαντική κριτική στο αρχικό στάδιο της κρίσης για υποτονικό, και χωρίς αποτελεσματικό συντονισμό ρόλο τους. Έκτοτε, τα πράγματα έχουν προχωρήσει. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ως το ανεξάρτητο θεσμικό όργανο που προωθεί το κοινό συμφέρον των 27, και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, στο οποίο συμμετέχουν οι Αρχηγοί Κρατών και Κυβερνήσεων, πήραν σημαντικές αποφάσεις.

Αποφασίστηκαν μέτρα στήριξης ύψους 540 δισεκατομμυρίων ευρώ για τους πολίτες και τις επιχειρήσεις. Οι Αρχηγοί Κρατών και Κυβερνήσεων στην τηλεδιάσκεψή τους στις 23.04.2020 δεσμεύτηκαν να εργαστούν για τη δημιουργία εντός ταμείου και επίσης έδωσαν οδηγίες στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να εκτιμήσει τις ανάγκες και να επανέλθει με προτάσεις. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το οποίο εκπροσωπεί τους πολίτες, προχώρησε σε εμβληματικές και ουσιαστικές πρωτοβουλίες: ενέκρινε ψήφισμα με το οποίο ζητά μια ενιαία και αποφασιστική απάντηση στην κοινή κρίση, ευρωπαϊκή αλληλεγγύη και δράση στον τομέα της υγείας, ευρωπαϊκές λύσεις για την αντιμετώπιση των οικονομικών και κοινωνικών συνεπειών, καθώς και την προστασία της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου και των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Επίσης, έθεσε τα κτίρια του στις Βρυξέλλες και στο Στρασβούργο στη διάθεση των τοπικών Αρχών με σκοπό να φιλοξενήσουν άστεγους, ασθενείς που εγκαταλείπουν τα νοσοκομεία, αλλά δεν μπορούν να επιστρέψουν στις χώρες τους, ιατρικά/διαγνωστικά κέντρα κ.λπ. Οι κουζίνες διανέμουν περισσότερα από 1000 γεύματα σε όσους έχουν ανάγκη, όπως και σε εργαζόμενους στην υγεία.

Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα διά μέσου της Προέδρου της Christine Lagarde δήλωσε με αποφασιστικότητα ότι: Οι έκτακτες περιστάσεις απαιτούν και έκτακτη δράση. Η δέσμευσή μας στο ευρώ δεν έχει όρια. Είμαστε αποφασισμένοι να αξιοποιήσουμε στο έπακρο τα εργαλεία μας, εντός των ορίων της εντολής που μας έχει ανατεθεί.

*Επ. Καθηγήτρια – Κάτοχος της Ευρωπαϊκής Έδρας Ζαν Μονέ (Jean Monnet Chair) στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, της πρώτης που η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) απένειμε στην Κύπρο.