Πως ου δει ιστορίαν ξυγγράφειν

Του Γιώργου Καραμπελιά, πρωτοδημοσιεύτηκε στην huffingtonpost.gr

Σε προηγούμενο άρθρο μου είχα αναφερθεί εκτενώς στο ζήτημα της επιδημίας πανώλους ετο 1828 επί Καποδίστρια δεδομένου ότι εσχάτως, στη δημόσια συζήτηση γύρω από το ζήτημα της πραγματοποίησης των θρησκευτικών τελετών, καθώς άρχιζε η κρίση του κορωνοϊού, διεξήχθη ένας σχετικός διάλογος, κάποτε διάλογος κουφών, που επεστράτευσε και τον Καποδίστρια και για μερικές ημέρες ακολούθησε μια έντονη διαδικτυακή διαμάχη, η οποία μάλλον αναζωπυρώθηκε καθώς φθάσαμε στο Πάσχα.

Όπως τονίσαμε η Επανάσταση του 21 δεν αντιμετώπιζε μόνο το τουρκικό ξίφος, αλλά, ίσως, οι θάνατοι που προκλήθηκαν από τις δύσκολες υγειονομικές συνθήκες να προκάλεσαν ισάριθμο ή τουλάχιστον συγκρίσιμο αριθμό θυμάτων με εκείνους που έπεσαν στα πεδία των μαχών. Η δε τελευταία μεγάλη επιδημία την οποία αντιμετώπισαν οι αγωνιζόμενοι Έλληνες, το 1828-1829 εμφανίστηκε μόλις τρεις μήνες μετά την έλευση στην Ελλάδα, ως κυβερνήτη, του Ιωάννη Καποδίστρια.

Και καθώς, τα τελευταία χρόνια η μορφή του Καποδίστρια έχει μεταβληθεί σε μια προσωπικότητα που προβάλλεται, κάποτε μέχρις λατρείας από τη συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων γι’ αυτό και το συγκεκριμένο ζήτημα τείνει να αποκτήσει έναν εμβληματικό – συμβολικό πολιτικοῑδεολογικό χαρακτήρα.

Η διαμάχη άρχισε με δύο άρθρα και μια τηλεοπτική συνέντευξη του καθηγητή Αριστείδη Χατζή εκ των οποίων το πρώτο(22/03/2020) εμφανίστηκε με τον ιδιαίτερα προκλητικό τίτλο, «Πώς ο Καποδίστριας έκλεισε τις εκκλησίες και νίκησε την επιδημία» (protagongr), που απέδιδε σχεδόν αποκλειστικά τον περιορισμό της επιδημίας στο κλείσιμο των εκκλησιών.

Ακολούθησαν, στην εντελώς αντίθετη κατεύθυνση, δύο «απαντητικά κείμενα» που κυκλοφόρησαν στο διαδίκτυο. Το πρώτο στις 26/03 από τον Αναστάσιο Βαβούσκο: «Ο Ιωάννης Καποδίστριας δεν έκλεισε τελικώς τους ιερούς ναούς”. Και δύο μέρες μετά, με τα ίδια κατά βάση επιχειρήματα δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα της «Ενωμένης Ρωμιοσύνης», το άρθρο του Γεωργίου Έξαρχου,στις 28 Μαρτίου, με τον επίσης προκλητικό τίτλο «Καὶ ὅμως, ὁ Καποδίστριας ΔΕΝ ἔκλεισε τὶς ἐκκλησίες!»

Ξαναθυμίζω εν τάχει τα γεγονότα: Την Άνοιξη του 1828, ξέσπασε μια επιδημία πανώλους που την μετέδωσαν τα Αιγυπτιακά στρατεύματα του Ιμπραήμ, και η οποία μεταδόθηκε αρχικώς στα νησιά, Αίγινα, Ύδρα, Σπέτσες, και εν συνεχεία στην Αργολίδα, τα Καλαβρύτα καθώς και στο στρατόπεδο των Μεγάρων. Για την αντιμετώπισή της ο Καποδίστριας έλαβε ενεργητικά μέτρα, συνεπικουρούμενος από πλειάδα Ελλήνων γιατρών ανάμεσά τους, τους Σπυρίδωνα και Νικόλαο Καλογερόπουλο και τον φιλέλληνα, Ελβετό γιατρό, Louis–André Gosse. [Το σχετικό βιβλίο του αποτελεί και τη βασικότερη ιστοριογραφική πηγή μας. Louis-André Gosse, Relation De La Peste Qui A Régné En Grèce En 1827 Et 1828…] Και παρά τα σχετικά μέτρα η επιδημία προτού σβήσει τον Φεβρουάριο του 1829 κόστισε 1113 καταγεγραμμένα κρούσματα και 783, θανάτους.

Από τον Απρίλιο του 1828 στις περιοχές που είχαν προσβληθεί ή κινδύνευαν από την επιδημία επιβλήθηκε καραντίνα και απαγορεύτηκε και κάθε συνάθροιση σε δημόσιο χώρο, μέτρο που συμπεριέλαβε και τους ναούς. Τέλος, στις 20 Αυγούστου, εξεδόθη ψήφισμα «περί υγειονομικών διατάξεων» (Ψήφισμα 15 /20.8.1828) και στο άρθρο 285, αναφέρεται ότι, σε περίπτωση λοιμού, απαγορεύεται πάσα θρησκευτική τελετή καθώς και οι σχετικές κωδωνοκρουσίες που να καλούν τους πιστούς στους ναούς.

Σαν σήμερα το 1828 φτάνει στο Ναύπλιο ο κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας

Πώς αυτό το τόσο απλό γεγονός μεταβλήθηκε σε αντικείμενο μια τόσο έντονης διαμάχης; Απλούστατα διότι ενεπλάκη σε σύγχρονες ιδεολογικές αντιπαραθέσεις οι οποίες αναζωπυρώθηκαν κατά την πρόσφατη διαμάχη γύρω από το θέμα των συναθροίσεων στις εκκλησίες.

Το γεγονός αυτό θεωρήθηκε από μία μάλλον αντικληρικαλιστική και παγκοσμιοποιητική πτέρυγα ως μια ευκαιρία ιδεολογικής «απάντησης» καθώς την τελευταία περίοδο από το Μακεδονικό έως τον Έβρο, και την ίδια την κρίση του κορωνοϊού έχει καταδειχτεί ο έωλος χαρακτήρας των παγκοσμιοποιητικών ιδεολογημάτων. Το εθνομηδενιστικό στρατόπεδο βλέπει σταδιακώς να χάνεται η ιδεολογική, τουλάχιστον, ηγεμονία που διατηρούσε στη χώρα. Επομένως, η αμφιθυμία της Εκκλησίας στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που προκάλεσε η κρίση του κορωνοϊού, σχετικά με τις θρησκευτικές τελετές, προσέφερε την ευκαιρία μιας ρεβάνς. Ρεβάνς που δεν περιορίστηκε σε επιθέσεις και λοιδορίες ενάντια σε συγκεκριμένους ιεράρχες, αλλά στράφηκε και ενάντια στην ίδια την πίστη της συντριπτικής πλειοψηφίας των Ελλήνων και εμμέσως ενάντια στην ίδια την ελληνική ιδιοπροσωπία.

Αυτή η επίθεση καθώς και ο τρόπος που το κράτος αντιμετώπισε το ζήτημα ,προκάλεσε την αντίδραση ενός μέρους των πιστών που όντως νοιώθουν να λοιδορούνται συστηματικά, και έδωσε την αφορμή σε καποιους φονταμενταλιστικούς κύκλους να αντιδράσουν με τρόπο ανορθολογικό, απορρίπτοντας ακόμα και την αναγκη των εμβολιασμών. Σε αυτά τα πλαίσια ορισμένοι “το τράβηξαν” και στο ζήτημα του Καποδίστρια και της πανώλους.

Το πρώτο κείμενο του κ. Αριστείδη Χατζή που άνοιξε τη διαμάχη στα πλαίσια μιας «ιδεολογικής χρήσης της ιστορίας», προβάλει ένα άρθρο ( το 285, εδ. 3), μιας υγειονομικής διάταξης με υπερτρακόσια άρθρα, που είχε εκδώσει ο Καποδίστριας ως το σημαντικότερο μέτρο για την καταπολέμηση της επιδημίας! [«Πώς ο Καποδίστριας έκλεισε τις εκκλησίες και νίκησε την επιδημία»] Ταυτόχρονα δε ο κ. Χατζής, που σημειωτέον αποτελεί και μέλος της περιβόητης επιτροπής Αγγαλοπούλου για το 21, αμφισβητεί και το πανθομολογούμενο γεγονός ότι η επιδημία προκλήθηκε από τους Άραβες του Ιμπραήμ! Μήπως κάτι τέτοιο θα ήταν ίσως «ρατσιστικό», «εναντίον των Αράβων», έστω και αν αποτελούσαν στρατό κατοχής;! Έτσι, υποστήριξε σε περισσότερες της μίας περιπτώσεων πως οι «Έλληνες κατηγορούν τους Αιγύπτιους, ότι απ’ αυτούς το κολλήσαμε. Δύσκολο πια αυτό να διαπιστωθεί πλέον» (εδώ στο Mega, 26 Μαρτίου 2020 /www.youtube.com/watch?v=hQ–LVJrPwFo)

Όμως, είναι επιστημονικά διασταυρωμένο από πληθώρα πηγών πως η επιδημία προήλθε από τους Αιγυπτίους. Διαβάζουμε στον Gosse:

«Αλλά περίπου στα μέσα Μαρτίου 1828, ο νέος πρόεδρος Ι. Καποδίστριας, μη γνωρίζοντας την κατάσταση της υγείας των Αιγυπτίων, θεώρησε πως ήταν εφικτό να πραγματοποιήσει μια ανταλλαγή ανάμεσα σε ορισμένους Άραβες κρατούμενους…, με κάποιες ελληνικές οικογένειες που κρατούνταν ως δούλοι στο Ναβαρίνο. Ο πλωτάρχης κ. Prokesch,… συνόδευσε με το αυστριακό μπρίκι Veneto τη υδριώτικη σκούνα «Αφροδίτη», με καπετάνιο τον Αλέξανδρο Κιοσσέ…. Στον δρόμο της επιστροφής, το αυστριακό μπρίκι Veneto έχασε τρεις άντρες του πληρώματος, ενώ και στην υδραίικη σκούνα πέθαναν επίσης τρία ή τέσσερα άτομα. Κατά την άφιξή τους στην Αίγινα… τα πλοία αποβίβασαν τους επιβάτες τους, χωρίς να προειδοποιήσουν τις αρχές…» (Louis-André Gosse, Relation De La Peste…, ό.π., σσ. 7-10.)

Έτσι η ασθένεια μεταδόθηκε στο νησί όπου τα θανατηφόρα κρούσματα έφθασαν τα 65. Δηλαδή, η επιδημία δεν ξεκίνησε από την Ύδρα, όπως πιστεύει ο κ. Χατζής (που είχε μόλις 2 θύματα), ούτε από τις Σπέτσες (13 θύματα) αλλά από την Αίγινα από υδραίικο σκάφος που είχε μολυνθεί από την επαφή με τα αραβικά στρατεύματα.

Σε άλλο κείμενο του όμως, στις 23 Μαρτίου προβαίνει και σε νέες ιστορικές “ανακαλύψεις” που συνιστούν ιστορική παραχάραξη : «Δεν είναι βέβαιο από πού μεταδόθηκε η πανώλη, οι Έλληνες κατηγορούσαν τους Αιγύπτιους αλλά θυμίζω ότι οι μεγάλες επιδημίες στην Πελοπόννησο ξεκίνησαν μετά τη σφαγή της Τριπολιτσάς και εξαιτίας του μεγάλου αριθμού των εκτεθειμένων άταφων πτωμάτων Τούρκων, Εβραίων και Αλβανών» (Αρ. Χατζής, «Ο Καποδίστριας κατά την πανδημία στην Ελλάδα το 1828 και η συμβολή του Κερκυραίου γιατρού» Πηγή: www.corfuland.gr)

Οι συμπαραδηλώσεις είναι μάλλον προφανείς. Οι «εθνικιστικοί» ισχυρισμοί των Ελλήνων για την πανώλη του 1828 συσχετίζονται εντελώς καταχρηστικά με επιδημίες που είχαν συμβεί 6 χρόνια πριν. Προφανώς διότι ο συγγραφέας ήθελε να υπομνήσει την ευθύνη των Ελλήνων στη «σφαγή Τούρκων, Εβραίων και Αλβανών» στην Τριπολιτσά. Και όμως εδώ διαπράττει ένα ακόμα, σημαντικότερο ατόπημα. Διαβάζουμε στον Ιωάννη Φιλήμονα σχετικά: «Μετὰ τὴν μάχη της Γράνας ἤρξατο ἀναπτύσσεσθαι ἐν τῇ πόλει καὶ ἡ χαλεπὴ νὀσος τοῦ στρατιωτικοῦ τύφου… Ἡ ἐπιδημικὴ αὕτη μάστιξ προσετέθη ὡς κορωνὶς ἐπὶ τοῖς τοσούτοις ἄλλοις δυστηχήμασι τῶν Τούρκων, πολυαρίθμων θεριζομένων καθ’ ἑκάστην…» (Ι. Φιλημηνος ΔΙΕΕ, τ. 4 σσ. 198-199). Και τα ίδια αναφέρουν όλοι οι ιστορικοί μας (Βλ. Απ. Βακαλόπουλος, ΙΝΕ, τόμος Ε΄ σσ. 653-654). Μάλιστα η επιδημία ξαπλώθηκε ακόμα περισσότερο μετά την πτώση της Τριπολιτσάς και έπληξε κατ’εξοχήν τους Έλληνες.

Μια τέτοια προφανής και ηθελημένη ιστορική διαστρέβλωση, φωτίζει με τη χρήση της και τις προθέσεις του συγγραφέα «ιστορικού», και την επιμονή του να αρνείται τη μετάδοση της πανώλους του 1828 από τα στρατεύματα του Ιμπραήμ. Ούτε την επιδημία του 1821 μετέδωσαν οι Τούρκοι, αλλά οι σφαγείς Έλληνες!

Επιπλέον ο κ. Χατζής θέλοντας προφανώς να προσδώσει μεγαλύτερη διάρκεια «στο κλείσιμο των εκκλησιών»! αναφέρει απολύτως ανακριβώς, ότι η Ύδρα έμεινε σε καραντίνα επί έναν ολόκληρο χρόνο, ενώ στην πραγματικότητα και η Ύδρα και οι Σπέτσες βγήκαν από την καραντίνα σε τρεις μήνες, τον Ιούλιο του 1828.

Σειρά άρθρων ανάλογου χαρακτήρα, με τον προκλητικό χαρακτήρα τους, όπως ίσως θα μπορούσε κανείς να περιμένει, προκάλεσε αντιδράσεις, ανάμεσά τους και ορισμένες που παραβίαζαν από την αντίθετη πλευρά την ιστορική αλήθεια. Έτσι συνέβη και με τους δύο «αντίπαλους» αρθρογράφους, που πέφτοντας στην παγίδα της πρόκλησης, υποστήριξαν πως ποτέ δεν έγινε κλείσιμο των εκκλησιών από τον Καποδίστρια! Ο μεν κ. Βαβούσκος αναφέρει πως, «Στο Ψήφισμα αυτό, υπάρχει πράγματι το άρθρο 285[31], …. Η διάταξη όμως αυτή… δεν εφαρμόσθηκε από τον Ι. Καποδίστρια.” Ο δε Έξαρχος αμφισβητεί την ίδια την ύπαρξη του ψηφίσματος και την γραπτή πηγή που το περιλαμβάνει ! (Βλ. Ἀνδρέα Μάμουκα, Τὰ κατὰ τὴν αναγέννησιν τῆς Ἑλλάδος, ἤτοι συλλογήν τῶν περὶ τὴν ἀναγεννωμένην Ἑλλάδα συνταχθέντων πολιτευμάτων, νόμων καὶ ἄλλων ἐπισήμων πράξεων, ἀπὸ τοῦ 1821 μέχρι τέλους τοῦ 1832, εδώ Τ. ΙΑ, 1852, σσ. σσ. 405-465).

Όπως έχω δείξει αναλυτικά αλλού το ψήφισμα αυτό δεν αμφισβητείται. Και εξάλλου εκτός από το ίδιο το κείμενο της διάταξης διαθέτουμε και τις αποφάσεις που ελήφθησαν στην Ύδρα και τις Σπέτσες για την αντιμετώπιση της επιδημίας.

Πρόκειται για τα Διατάγματα του Ιωάννη Κωλέττη στις Σπέτσες. Διαβάζουμε λοιπόν στο «Δεύτερο Διάταγμα» του τον Απρίλιο του 1828 (Gosse, σσ. 174-175)

4. Απαγορεύονται όλαι αι συναθροίσεις τόσον εις τας εκκλησίας όσον και εις τας αγοράς μέχρι νεωτέρας…

Ενώ υπάρχουν και ανάλογες πηγές για την Ύδρα και μάλιστα από τα πρωτότυπα αρχεία της Κοινότητας όπου ο «διατεταγμένος παρὰ τῆς Α. Ἐξοχότητος τοῦ κυβερνήτου τῆς Ἑλλάδος» Σπυρίδων Καλογερόπουλος στις 18 Απριλίου εξέδωσε σχετικό διάταγμα στην Ύδρα:

«7. Αἱ ἐκκλησίαι νὰ παὺσουν κατὰ τὸ παρὸν ἀπὸ τὰς ἱερὰς τελετὰς καί νὰ σφαλισθοῦν, καὶ οἱ ἄνθρωποι νὰ προσεύχωνται κατὰ μέρος εἰς τα οἰκίας των.

Και τα ίδια δε επαναλαμβάνονται από τον Γενικό Έφορο Υγείας Αναστάσιο Λόντο και τον γιατρό Νικόλαο Καλογερόπουλο στις 25 Απριλίου σε νέο διάταγμα στα άρθρα 5 και έξη (στο ίδιο σ. 83).

Κατά συνέπεια διαθέτουμε μια πληθώρα σχετικών στοιχείων και μάλιστα εγγράφων τα οποία επιβεβαιώνουν τις αυτονόητες αποφάσεις του κυβερνήτη.

Σε αυτή την συζήτηση, όπως έχω καταδείξει, συγκρούονται μάλλον δύο φονταμενταλισμοί. Ένας «διαφωτιστικός», αντικληρικαλικός και παγκοσμιοποιητικός και ένας που αυτοχαρακτηρίζεται «ορθόδοξος». Ο πρώτος διογκώνει το πρόσκαιρο κλείσιμο των ναών, ως το αποφασιστικότερο μέτρο για τη σίγαση της επιδημίας και διαστρεβλώνει τα σχετικά ιστορικά στοιχεία, για να μεταβάλει αυτό το ζήτημα σε γενικευμένη επίθεση στους «Ελληναράδες».

Από την απέναντι πλευρά του λόφου, ενός αντίπαλου φονταμενταλισμού, παραποιείται η πραγματικότητα προς την κατεύθυνση της υποβάθμισης της επιδημίας και των μέτρων που ελήφθησαν, συρρικνώνοντας και τη διάρκειά της, για να γίνει και πιο εύκολα πιστευτός ο ισχυρισμός το ότι «ο Καποδίστριας δεν έκλεισε τους ιερούς ναούς».

Η διαμάχη γύρω από τα μέτρα για τον κορωνοϊό

Και όμως, τα πράγματα θα ήταν πολύ πιο απλά, αν αντιμετωπίζαμε το πρόβλημα στην αυθεντική ιστορική του διάσταση.

Στις παλαιότερες κοινωνίες, οι μεταδοτικές ασθένειες και οι επιδημίες αποτελούσαν σχεδόν καθημερινή εμπειρία. Οι άνθρωποι περνούσαν από καραντίνα τουλάχιστον ορισμένες φορές στη ζωή τους, ενώ όπου ξεσπούσε κάποια επιδημία, περιορίζονταν όλες οι επαφές και, οι εκκλησίες, όπως και όλοι οι δημόσιοι χώροι, παρέμεναν κλειστές.

Χαρακτηριστικά, ακόμα και ο Κολυβάς ασκητής, Νικόδημος Αγιορείτης, δίνει συμβουλές στο «Πηδάλιον» για να μη μολύνουν οι μεταλαμβάνοντες ασθενείς:«Με άλλα λόγια, οι ασθενείς από πανώλη δεν κοινωνούν από το κοινό άγιο ποτήριο, αλλά σε ξέχωρο σκεύος, και απλώς πλένεται με ξύδι».

Το εκκλησιαστικό βίωμα και η θρησκεία νοηματοδοτούσαν λιγότερο ή περισσότερο τη ζωή όλων των ανθρώπων και το κλείσιμο των εκκλησιών δεν ήταν δυνατό να εκληφθεί από οποιονδήποτε ως ένδειξη «αθεΐας» των ιθυνόντων, και μάλιστα του βαθειά θρησκευόμενου Καποδίστρια. Αντίθετα στον σημερινό εκκοσμικευμένο κόσμο, καθώς πολλοί πιστοί νιώθουν «διωκόμενοι» και λοιδορούμενοι θεωρούν πως θα πρέπει να προβληθεί «αντίσταση» στο κλείσιμο των εκκλησιών και να απορριφθεί και η ιστορική αλήθεια σε σχέση με τον Καποδίστρια.

Για να κλείνουμε, λοιπόν, πιστεύουμε πως η ορθοδοξία δεν μπορεί και δεν πρέπει να μεταβληθεί σε πολιτική ιδεολογία και φονταμενταλισμό, διότι έτσι παίζει το παιγνίδι του αντιπάλου αντικληρικαλικού και παγκοσμιοποιητικού φονταμενταλισμού και

Δυστυχώς, δε το λαϊκό σώμα, σε συνθήκες εγκατάλειψής του από τις ελίτ, συχνά παρασύρεται από μια φονταμενταλιστική επιχειρηματολογία ή, ακόμα χειρότερα, διαβουκολείται από τυχοδιώκτες, απατεώνες, εμμονικούς, κ.λπ..

Ο Κώστας Πλεύρης και η ακραία αρχαιολατρία στη δεκαετία του 1980-1990 διέστρεψαν το αρχαίο ελληνικό πνεύμα προς μία κατεύθυνση εχθρική προς την ορθοδοξία και γέννησαν το πολιτικό έκτρωμα της παγανιστικής Χρυσής Αυγής και του απατεώνα Σώρρα στη δεκαετία 2010.

Στη δεκαετία του 2010, αναρίθμητοι καριερίστες παρέσυραν την αντιμνημονιακή πλειοψηφία του ελληνικού λαού σε μία απάτη/αυταπάτη μιας ως εκ θαύματος απελευθέρωσης από τα δεσμά της παγκόσμιας οικονομικής τάξης.

Σήμερα, που η ανάδειξη των πατριωτικών αξιών αναδεικνύεται στο επίκεντρο της νέας ιστορικής περιόδου και σε συνθήκες κυριολεκτικής αποστασίας των ελίτ, όταν πολλοί στρέφονται ενάντια στην εθνική ταυτότητα και στο ορθόδοξο φρόνημα, αναδεικνύεται ο πειρασμός σε κάποιους να μεταβάλουν την πίστη σε πολιτική ιδεολογία, αν όχι και σε πολιτικό κόμμα. Κια η πίστη μεταβαλλόμενη σε πολιτική ιδεολογία, η οποία αντιπαρατίθεται με άλλες ιδεολογίες και κόμματα οδηγεί στον φονταμενταλισμό.

Και οι φονταμενταλιστικές αντιλήψεις οδηγούνται αναπόφευκτα στη χρήση μεθόδων παραχάραξης της Ιστορίας, διότι, εάν κινδυνεύει η άποψή μας, τότε όλα τα μέσα είναι κατάλληλα διότι «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Οι σταλινικοί «ιστορικοί» έσβηναν τον Τρότσκυ από τις φωτογραφίες του μεγάλου ηγέτη, οι χιτλερικοί παρουσίαζαν τον Χίτλερ ως μεγάλο «ζωγράφο», κ.λπ. κ.λπ. Πιο κοντά μας, οι εθνομηδενιστές ιστορικοί παραχαράσσουν τα ιστορικά στοιχεία για να καταδείξουν πως ο Σαμουήλ δεν ανατίναξε το Κούγκι, ή πως η Επανάσταση του 1821 δεν κηρύχθηκε στις 25 Μαρτίου, τα περί Τριπολιτσάς του κ. Χατζή πυ προαναφέραμε.

Εξάλλου, το ίδιο συνέβη στο παρελθόν και με τις όποιες πολιτικές ιδεολογίες. Η μαρξιστική ανάλυση της καπιταλιστικής οικονομίας, όταν μεταβλήθηκε σε καθεστωτική ιδεολογία, στραγγάλισε την ίδια την αλήθεια μέσα από τον σταλινισμό. Η πίστη και το θρησκευτικό συναίσθημα δια της μεταβολής τους σε πολιτική ιδεολογία, οδήγησαν στον καισαροπαπισμό και την Ιερά Εξέταση, άλλοτε, και σήμερα οδηγούν στον ισλαμισμό και την τρομοκρατία, στη μουσουλμανική Ανατολή. Η Ορθοδοξία δεν είχε δείξει ποτέ παρόμοιες φονταμενταλιστικές συμπεριφορές. Τις χρειαζόμαστε;

www.ardin-rixi.gr