Του Πέτρου Παπαπολυβίου

Η έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, που γιορτάζουμε είχε, όπως είναι γνωστό, μεγάλο αντίκτυπο και οδυνηρές συνέπειες στην Κύπρο: Από τη μια, ήταν η κύρια αιτία για τις σφαγές της 9ης Ιουλίου 1821 και, από την άλλη, κινητοποίησε δεκάδες Έλληνες Κυπρίους, οι οποίοι κατάφεραν να φτάσουν στην επαναστατημένη Μητρόπολη και να πάρουν μέρος στην εθνεγερσία. 

Εκτός από την πρωτεύουσα, Λευκωσία, και τις άλλες πόλεις, βαρύτατο φόρο αίματος στις προγραφές του καλοκαιριού του 1821 πλήρωσαν και πολλά χωριά της υπαίθρου. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν, ως προς τον αριθμό των θυμάτων και την αγριότητα της καταστολής, η Λάπηθος και ο γειτονικός Καραβάς και, από την άλλη πλευρά του Πενταδακτύλου, η Κυθρέα.

Στις δύο μεγάλες κωμοπόλεις της επαρχίας Κερύνειας ο αριθμός των σφαγών δεν αποκλείεται να συνδέεται άμεσα με τη θρυλούμενη και «στηριζόμενη σε ισχυρή παράδοση» (κατά τη διατύπωση του Κώστα Π. Κύρρη) επίσκεψη του Κωνσταντίνου Κανάρη στο νησί, κατά την επιστροφή του από τα αιγυπτιακά παράλια. Το πλοίο του Κανάρη, σύμφωνα με την πιο γνωστή εκδοχή, ελλιμενίστηκε στον Άγιο Σέργιο κοντά στην Αμμόχωστο και στον όρμο της Ασπρόβρυσης, στις ακτές της Λαπήθου. Ο Γ. Κηπιάδης τοποθετεί την επίσκεψη του «ατρομήτου στολακαύτου», «περί την 19ην Ιουνίου του 1821». Ο κατοπινός πυρπολητής του τουρκικού στόλου φέρεται να πήρε μαζί του από την Κύπρο άνδρες, χρήματα και εφόδια. Στη Λάπηθο, στην ενορία της Αγίας Παρασκευής, σωζόταν, τουλάχιστον μέχρι το 1974, το σπίτι όπου σύμφωνα με τις τοπικές εξιστορήσεις φιλοξενήθηκε ο θρυλικός πυρπολητής. Στην Ασπρόβρυση, στην περιοχή της βυζαντινής Λάμπουσας, μερικές εκατοντάδες μέτρα δυτικά από το μοναστήρι της Αχειροποιήτου, από το 1971 τα σωματεία της Λαπήθου ετοίμαζαν την ανέγερση μεγαλοπρεπούς μνημείου για τον Ψαριανό μπουρλοτιέρη, με σχέδια του σπουδαίου Λαπηθιώτη αρχιτέκτονα Οδυσσέα Τσαγγαρίδη.

Σύμφωνα με όσα κατέγραψε το 1941 ο εκπαιδευτικός Αριστόδημος Β. Χαραλαμπίδης, ο διοικητής της Κύπρου Κουτσιούκ Μεχμέτ είχε στη Λάπηθο επ’ αδελφή γαμπρό, τον Χατζημεχμέτ αγά, κυβερνητικό επίτροπο («μουττεβελή») στην επαρχία Κερύνειας, από τον οποίο ζήτησε κατάλογο «των υπόπτων». Όπως γράφει ο Χαραλαμπίδης, ο Χατζημεχμέτ, «μετά πολλής του ευχαριστήσεως, κατήρτισε κατάλογον εκ 17 προσώπων, των πλουσιωτέρων, καθόσον, κατά τον νόμον, έμελλε να γίνη αυτός κληρονόμος της περιουσίας των».

Ανάμεσα στους Λαπηθιώτες προγραφέντες ήταν ο κτηματίας Χατζηηλίας, με μεγάλη περιουσία τόσο στο χωριό του όσο και στις γειτονικές περιοχές και ιδιοκτήτης μύλου, που λειτουργούσε μέχρι λίγα χρόνια πριν από την τουρκική εισβολή και φέρει ως σήμερα το όνομά του (στην ενορία Αγίας Παρασκευής, ιδιοκτησία στις μέρες μας της οικογένειας Κ. Αγαθοκλέους). Ο Χατζηηλίας είχε νυμφευτεί κόρη του προύχοντα της Λαπήθου Χατζηκωνσταντή Εγγλέζου και ήταν σύγαμπρος του Χατζηπαρασκευά, γενάρχη της οικογένειας Παρασκευαΐδη. Οδηγήθηκε δέσμιος στη Λευκωσία, όπου καρατομήθηκε, μαζί με τους υπόλοιπους προκρίτους από τη Λάπηθο, τον Καραβά και την Κυθρέα, στην πλατεία Σεραγίου, στις 13 Ιουλίου 1821.

Ο μεγαλύτερος γιος του Χατζηηλία, Θεοχάρης, δέκα ή δεκατεσσάρων χρονών κατά το 1821, μαζί με τη μητέρα και τις αδελφές του κατέφυγαν στο γαλλικό Προξενείο στη Λάρνακα, από όπου κατάφεραν να διαφύγουν στην Ελλάδα. Εκεί, παρά το νεαρό της ηλικίας του, έλαβε μέρος στην Επανάσταση κι, αργότερα, σύμφωνα με ορισμένες πηγές, διετέλεσε υπασπιστής του βασιλιά Όθωνα. Αρχικά χρησιμοποίησε το επίθετο Λαπιθιώτης, όμως το μετέτρεψε, κατόπιν, επί το αρχαιοπρεπέστερον, σε Λαπαθιώτης. Απεβίωσε στην Αθήνα, τον Μάιο του 1886, ως απόστρατος ταγματάρχης της Χωροφυλακής.

Ένας από τους γιους του Θεοχάρη ήταν ο Λεωνίδας Λαπαθιώτης (1854–1941), από τους πιο μορφωμένους αξιωματικούς της εποχής του, βουλευτής για μια περίοδο, υπουργός Στρατιωτικών ύστερα από το κίνημα στο Γουδί και στέλεχος της «Εθνικής Άμυνας» κατά τον Διχασμό. Επισκέφθηκε μια φορά την Κύπρο, το 1895–1896, όταν περπάτησε και στην οικογενειακή του περιουσία, στη Λάπηθο. Νυμφεύτηκε τη Βασιλική Παπαδοπούλου, ανιψιά του Χαρίλαου Τρικούπη, από τη μεσολογγίτικη οικογένεια των Ραζηκοτσικαίων. Το αγαπημένο μοναχοπαίδι τους, Ναπολέων (1888–1944), από τους μεγάλους αυτόχειρες της νεοελληνικών γραμμάτων, «αιρετικός» και «καταραμένος» για τους πολλούς στην εποχή του, εξαιτίας των προσωπικών ερωτικών του επιλογών και της αντισυμβατικής του συμπεριφοράς, θεωρείται σήμερα ένας από τους πιο σημαντικούς λογοτέχνες της γενιάς του.

Το Πανεπιστήμιο Κύπρου οργανώνει το ερχόμενο Σάββατο, 31 Μαρτίου 2018, στο Θέατρο Αποθήκες του ΘΟΚ, στη Βιομηχανική Περιοχή Στροβόλου, ειδική ημερίδα για τον Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, που περιλαμβάνει δύο διαλέξεις για τη ζωή και το έργο του και θεατρική παράσταση-αφιέρωμα, σε σκηνοθεσία Γιάννη Σκουρλέτη.

*Αναπλ. καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου

– www.papapolyviou.com