Παναγιώτης Ήφαιστος

O Graham Alisson δεν είναι τυχαίος αναλυτής. Η άποψή του πάντα έγκυρη και οι εκτιμήσεις του πολύτιμες. Αναπαράγεται και σχολιάζεται, για κάθε ενδιαφερόμενο, η πολύ ενδιαφέρουσα ανάλυσή του στο Foreign Affairs. Μάλλον, βέβαια, δεν ενδιαφέρει όσους συγχέουν την γνώση με τους αφορισμούς και αγχωμένοι ή και απελπισμένοι θέλουν να μάθουν τα πάντα με ναι ή όχι. Όμως, τα πράγματα στην διεθνή πολιτική είναι διαφορετικά. Στην διεθνή πολιτική μύριες μεταβλητές πολλές άγνωστες, για να παραφράσουμε τον Παναγιώτη Κονδύλη, συμπλέκονται μαζί και με τα μικρά και με τα μεγάλα ιστορικά κύματα. Η δίνη της διεθνούς πολιτικής ποτέ δεν σταματά και τα πράγματα ποτέ δεν είναι απλά ή γραμμικά. Όσοι δεν το γνωρίζουν παθαίνουν ζημιές ή και αποθνήσκουν. Επιβίωση είναι αφενός βάσιμο γνωστικό υπόβαθρο για το κρατοκεντρικό διεθνές σύστημα κυρίως των Θουκυδίδειων αξιωμάτων και των τυπολογιών και αφετέρου σωστή αντίληψη του προσανατολισμού των πραγμάτων, εδώ της Μεταψυχροπολεμικής εποχής.

Να το πούμε και διαφορετικά: Ο πολίτης αν θέλει να μην είναι έρμαιο αλλά εντολέας της πολιτικής εξουσίας απαιτείται να αποκτήσει γνώση και γνώση με επιφοίτηση ή όταν κυριαρχούν αφορισμοί δεν υπάρχει. Ο Έλληνας πολίτης έχει κάθε συμφέρον να μην είναι έρμαιο των πολιτικών και των εφήμερων επιθυμιών τους ή κάτι «προτάσεεων πολιτικής» διεθνικών μκο. Αυτά, για να μιλήσουμε ευθέως, έχει συμφέρον όταν εισέρχονται στο ένα αυτί να τα βγάζει αμέσως από το άλλο για να μην μολύνουν γνωστικά τον εγκέφαλο. Πολύ σωστά ο μεγάλος Δάσκαλος και Θουκυδίδειος στοχαστής Kenneth Waltz έγραψε πως η ανάλυση της διεθνούς πολιτικής είναι το αντίστοιχο της ιατρικής. Λάθος διάγνωση φέρνει λάθος θεραπεία και βλάβες ή θάνατο.

Το κείμενό του Graham Alisson είναι πολύ σημαντικό και για ένα ακόμη λόγο. Ξεφεύγοντας από την συμβατικότητα της καθημερινότητας και τις εφήμερες και τον χείμαρρο επιπόλαιων ή προπαγανδιστικών εκτιμήσεων, κάνει αυτό που απαιτείται να κάνει κάθε έγκυρος αναλυτής της διεθνούς πολιτικής: Φωτίζει την ευρύτερη εικόνα και την εντάσσει όχι φαντασιόπληκτα πάνω στα σύννεφα αλλά πάνω στην Γη και τον προσανατολισμό των πραγμάτων. Φωτίζει επίσης του διαμορφωτικούς άξονες του διαχρονικού γίγνεσθαι και εξετάζει με σοβαρότητα την διπλωματία και την στρατηγική των βαθύτερων διαμορφωτικών δυνάμεων της ιστορίας, δηλαδή τα μεγάλα και ηγεμονικά κράτη.

Ως προς αυτά, η δική μας θέση μας είναι ρητή: Γνωστική επάρκεια σημαίνει πρωτίστως αφενός γνώση των Θουκυδίδειων Παραδειγματικών αξιωμάτων και τυπολογιών και αφετέρου γνώση της διπλωματίας και στρατηγικής των μεγάλων δυνάμεων. Συναφώς, το 1990 επιστρέφοντας το 1990 στην Ελλάδα και ενταγμένος στον Ελληνικό πανεπιστημιακό χώρο –και ακούγοντας και διαβάζοντας απίστευτα και ευφάνταστα πράγματα–  αφενός από την πρώτη στιγμή γράψαμε ότι η διανομή του Πελοποννησιακού Πολέμου του Θουκυδίδη σε όλους τους Έλληνες είναι ασήμαντο έξοδο μπροστά στο όφελος και αφετέρου πασχίσαμε να εισαγάγουμε μαθήματα για τις διαχρονικά βαθύτερες διαμορφωτικές δυνάμεις της διεθνούς πολιτικής, δηλαδή, μαθήματα για την διπλωματία και στρατηγική των μεγάλων δυνάμεων πλανητικά και στην Ευρώπη. Γράφτηκαν επίσης συναφή βιβλία για τις ΗΠΑ, τις μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις και το πολυπολικό σύστημα ενώ μαζί και με μερικούς άλλους  συναδέλφους ενθαρρύνθηκε η εκδοτικά διόλου εύκολη κυκλοφορία στα Ελληνικά τον κύριων κειμένων της Θουκυδίδειας παράδοσης.

Αφήνω για όποιον τουλάχιστον είναι αγγλομαθής να διαβάσει το κείμενο του Graham Alisson που παρατίθεται στο τέλος μαζί και ο σύνδεσμος της ανάρτησής του, και περιορίζομαι σε μερικές μόνο επισημάνσεις.

Κατά πρώτον, o Alisson εξηγεί πολύ καλά ότι η προσαρμογή των ΗΠΑ στις προϋποθέσεις των μεταπολεμικών ισορροπιών ισχύος και η κατάληξη στο δόγμα Κένναν και Τρούμαν δεν ήταν εύκολη. Ούτε στις μέρες μας είναι εύκολη και ούτε θα είναι ποτέ. Ως μελετητής του Αμερικανικού «ιδεαλισμού»/ρεαλισμού θα έλεγα ότι οι έλεγχοι και οι εξισορροπήσεις μέσα στην δίνη της Αμερικανικής πολιτικής ζωής είναι αφενός μοναδικά έντονοι και αφετέρου συχνά εξελίσσονται εν μέσω αντιπαραθέσεων συχνά και πολύ σκληρών στην βάση κάθετα αντίθετων θέσεων. Τελικά καταλήγουν σε μια κοινή συνισταμένη.

Εάν συγκρίνουμε την σημερινή Μεταψυχροπολεμική αντιπαράθεση με την Μεταπολεμική όπως την εξηγεί έξοχα ο Alisson θα λέγαμε ότι είναι η κλασική σύνθεση ιδεαλισμού και ρεαλισμού. Όπως και πολλοί άλλοι αναλυτές στο βιβλίο «Αμερικανική Εξωτερική πολιτική από την ιδεαλιστική αθωότητα στο πεπρωμένο του έθνους» αβίαστα κατέληξα στο συμπέρασμα πως όταν (σχεδόν πάντα εκτός και αν είναι αφέλειες) οι ιδεαλισμοί μεταμφιέζουν αξιώσεις ισχύος είναι τόσο ως προς την διακήρυξη όσο και ως προς το αποτέλεσμα η ενσάρκωση του φασισμού. Συντομεύοντας γιατί αναλύθηκε σε άλλες παρεμβάσεις μερικές εκ των οποίων παρατίθενται στο τέλος, οι Μεταψυχροπολεμικοί πρόεδροι μέχρι και τον Τραμπ αυτό βασικά έκαναν. Λειτουργώντας όπως κάθε ηγεμονική δύναμη κάθε εποχής μεταμφίεσαν με “σανό για ιθαγενείς” τις αξιώσεις ισχύος («ανθρωπιστικές επεμβάσεις» που κατεδάφισαν κράτη και προκάλεσαν χάος σε πολλές περιφέρειες, συν βέβαια εκατομμύρια δύσμοιρους πρόσφυγες, τις οποίες όμως Έλληνες φορείς επιστημονικών τίτλων θεώρησαν προάγγελο κάποιας μυστήριας παγκόσμιας υπερεθνικότητας).

Η παρούσα πολιτική εξουσία στις ΗΠΑ –και ανεξαρτήτως των ιδιορρυθμιών του νυν προέδρου Τραμπ εξηγήσαμε σε άλλες παρεμβάσεις–, προσπαθεί να συμμαζέψει την υπερεπέκταση, να συγκρατήσει με «γνωστούς τρόπους» τις άλλες μεγάλες δυνάμεις (τυπολογία John Mearsheimer) και να αποκομίσει το μέγιστον, χωρίς όμως πυρηνικό πόλεμο, μέχρι να επέλθει ένα νέο modus vivendi πλανητικών ισορροπιών ισχύος και συμφερόντων.

Εύστοχα, ο Alisson μας θυμίζει ότι «as U.S. President Ronald Reagan once explained in a joint statement with Soviet leader Mikhail Gorbachev, “a nuclear war cannot be won and must never be fought». Διατρέχοντας κανείς δικά μας δοκίμια τα τελευταία χρόνια ιδιαίτερα σε αναφορά με τον πρόεδρο Τραμπ θα προσέξει ότι προτάσσουμε αυτή την πτυχή και υπό αυτό το πρίσμα εξετάζουμε τόσο την διαπάλη των μεγάλων δυνάμεων στις περιφέρειες όσο και τις σχέσεις τους με περιφερειακά κράτη, εδώ την Τουρκία, την Ελλάδα και το Ισραήλ.

 Κατά δεύτερον, κάτι το οποίο και εμείς τονίζουμε στα κείμενα τα τελευταία χρόνια, το αναδυόμενο πολυπολικό σύστημα δημιουργεί μια Μεταψυχροπολεμική ανταγωνιστική δίνη μέσα στην οποία ναι μεν οι ΗΠΑ μέχρι τις μέρες μας ήταν η ισχυρότερη αλλά οι σχέσεις ισχύος βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη με την Κίνα να αναδύεται ως μεγάλη δύναμη. Η Ρωσία, και σε αντίθεση με αφελείς παραφιλολογίες, ελάχιστη έχει με την κραταιά και πανίσχυρη Σοβιετική Ένωση. Παραμένει όμως μια πυρηνική υπερδύναμη και αυτό δεν είναι διόλου αμελητέο. Συνέχισε επίσης την ανάπτυξη της στρατιωτικής της βιομηχανίας, με αποτέλεσμα κράτη όπως η Τουρκία αφενός να επωφελούνται και αφετέρου προφανώς γνωρίζοντας οι ΗΠΑ γνωρίζει το πώς εξελίσσονται οι σχέσεις ισχύος δεν επιδιώκει να εκδιώξει την Τουρκία από τις Δυτικές Συμμαχίες.

Αυτό σχετίζεται και με κάτι που από καιρό τονίζουμε, δηλαδή το γεγονός ότι η Τουρκία η οποία αντίθετα με την Ελλάδα διαθέτει επιτελεία εθνικής στρατηγικής –και σίγουρα οι Τούρκοι ηγέτες θα χαχάνιζαν όταν έμαθαν σε αντίπαλα κράτη ο πρωθυπουργός έχει κύριους συμβούλους κοινωνικοπολιτικά ανεξέλεγκτα μκο παραγωγής «προτάσεων πολιτικής»– κατανοεί σωστά τις εξελίξεις στο επίπεδο των ισορροπιών ισχύος μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων και την διαπάλη στις περιφέρειες ελίσσεται δεόντως σύμφωνα με τα συμφέροντά της. Επικινδύνως, βέβαια, αλλά όπως επίσης έχουμε ξανά και ξανά επισημάνει, σε στρατηγικά αξιόπιστα κράτη ο κάθε ηγέτης είναι εφήμερος ενώ τα συμφέροντα και τα ερείσματα μένουν. Την στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, για παράδειγμα, του αμερικανικό Think Tank, RAND Corporation –στις ΗΠΑ λίγο πολύ αυτά τα «μκο» συνδέονται με το Πεντάγωνο και όχι με διεθνικούς δρώντες και … ξένα Πεντάγωνα– στην έκθεσή του “Turkey’s Nationalist Course“, γράφει πως «παρόλο που (οι ΗΠΑ) αντιλαμβάνονται πλέον του κινδύνους από τον ανεξέλεγκτο χαρακτήρα της τουρκικής πολιτικής υπό την ηγεσία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, υπό την έννοια της παραβίασης κάθε ψυχροπολεμικής “κανονικότητας”, επιλέγουν τη διαχείριση της κατάστασης, αναμένοντας καλύτερες ημέρες». Έτσι, συνεχίζει η έκθεση, «λαμβάνεται υπόψη» το «ενδεχόμενο εξελίξεων που θα αλλάξουν τα δεδομένα για τον Ερντογάν –είτε ζει είτε θα αποβιώσει– στο εσωτερικό τουρκικό πολιτικό σκηνικό με την ανάδυση νέων δυνάμεων». Είναι μια έμμεση πλην σαφής αναφορά σε νέα κόμματα του πρώην υπουργού Εξωτερικών, Αχμέτ Νταβούτογλου, αλλά κυρίως αυτό του πρώην υπουργού Οικονομικών, Αλί Μπαμπατζάν.

 Τρίτον, συνεχίζοντας, ο Alisson υπενθυμίζει τον Θουκυδίδη του οποίου είναι γνωστός μελετητής και επισημαίνει το αυτονόητο: «όταν η ισορροπία δυνάμεων μεταξύ ενός κράτους και ενός άλλου μετατοπιστεί με τρόπου το ένα καθίσταται από άποψη ισχύος επικρατέστερο, η νέα ισορροπία δυνάμεων δημιουργεί για τον ισχυρότερο “σφαίρα επιρροής”» (Where the equilibrium of forces between one state and another shifts to the point where the first becomes predominant, the resulting new balance of power casts a shadow that becomes, in effect, a “sphere of influence”). Παρά το ότι ο Alisson εδώ αναφέρεται στις ηγεμονικές δυνάμεις, η ίδια ακριβώς Θουκυδίδεια λογική αφορά όχι μόνο την σχέση μιας μεγάλης δύναμης με τα κράτη μιας περιφέρειας αλλά και την θέση μιας ανερχόμενης περιφερειακής δύναμης, και το πως διεξάγονται οι συναλλαγές της τελευταίας με τις μεγάλες δυνάμεις.

    Συναφώς, έχοντας εξετάσει σε Αγγλικά κείμενα στο παρελθόν το «δόγμα Νίξον» επισημάνθηκε ήδη σε πολλά κείμενα ότι ενόψει αυτής της ρευστότητας του πολυπολικού διεθνούς συστήματος και της δημιουργίας νέων ισορροπιών οι ΗΠΑ επανέρχονται εντονότερα στην λογική του περιφερειακού τοποτηρητή με τον οποίο θα κάνουν στρατηγικές συναλλαγές. Αυτή λογικά θα είναι η Τουρκία, δηλαδή περιφερειακός τοποτηρητής όχι μόνο με τις ΗΠΑ αλλά και άλλες μεγάλες δυνάμεις όπως η Ρωσία, εάν επιτυγχάνει το πλείστο των σκοπών της –για παράδειγμα έλεγχο του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου συν διάλυση της Κυπριακής Δημοκρατίας και επικυριαρχία της Άγκυρας, συν βέβαια εκπλήρωση και άλλων σκοπών στα Βαλκάνια και στα Ανατολικά της σύνορα– με αποτέλεσμα να είναι αξιόπιστο κράτος για συναλλαγές πάνω ή κάτω από το τραπέζι. Διόλου τυχαία, επίσης, τονίζουμε και την παράμετρο «μια Τουρκία με ή χωρίς τον Ερντογάν ή με ένα μεταλλαγμένο Ερντογάν».

Στην προ-τελευταία ενότητα ο Alisson αναδεικνύει την ώριμη πολιτική του σκέψη –κάτι που θα πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα στα ενδιαφερόμενα κράτη για να κλείσουν τα αυτιά τους στις προαναφερθείσες ευφάνταστες νεφελοβατούσες φαντασιοπληξίες περί παγκοσμιοποιημένου πλανήτη– όταν γράφει: «In the military arena, the same logic applies, but with more complexity. Washington will need partners—but partners that bring more in assets than they introduce in risks. Unfortunately, few of the United States’ current allies meet this standard. The U.S. alliance system should be subjected to a zero-based analysis: every current ally and partner, from Pakistan, the Philippines, and Thailand to Latvia, Saudi Arabia, and Turkey, should be considered in terms of what it is doing to enhance U.S. security and well-being, and with what risks and costs. Alliances are not forever». Αναφερόμενος σε κράτη όπως το Πακιστάν, οι Φιλιππίνες, η Ταϊλάνδη, η Σαουδική Αραβία και η Τουρκία –αλλά λογικότατα όχι στην στρατηγικά ανύπαρκτη Ελλάδα που είναι έτοιμη να δώσει στην Τουρκία το σημαντικότερο γεωπολιτικό πεδίο του πλανήτη και έτοιμη να συζητήσει για την κυριαρχία της στο Αιγαίο– λέει το αυτονόητο, ότι δηλαδή ενόψει αναπόφευκτης ψυχρής εναλλαγής συμμαχιών οι ΗΠΑ λογικό και αναμενόμενο είναι να προχωρούν σε συναλλαγές που αφορούν τα στρατηγικά τους συμφέροντα και την ευημερία τους με το λιγότερο δυνατό ρίσκο. Η δική μας εκτίμηση, διαμέσου τοποτηρητών με τους οποίους θα κάνουν συναλλαγές, τουτέστιν, μια ανανεωμένη εκδοχή του δόγματος Νίξον προσαρμοσμένη σε ένα ολοένα πιο ώριμο πολυπολικό σύστημα με την ισχύ της Κίνας, πρωτίστως, σε ανοδική τροχιά.

Διαβάζοντας το κείμενο του Alisson όπως και άλλα σοβαρών Αμερικανών αναλυτών –εκτός Αμερικής λίγες είναι οι αξιόπιστες αναλύσεις καθότι εκεί, πρωτίστως, και αυτό από αναλυτές όχι πέραν των δέκα που γράφουν επιστημονικά, περιγραφικά και αξιολογικά ουδέτερα, αναπτύχθηκε η μελέτη της διεθνούς πολιτικής και της στρατηγικής θεωρίας μεταπολεμικά– το συμπέρασμα είναι ότι το διεθνές σύστημα είναι σε πλήρη μετάβαση προς νέες ισορροπίες. Αυτό δεν θα συντελεστεί «αύριο ή μεθαύριο».

Ήδη εδώ και καιρό μπορεί σε κράτη που διανύουν ύπνο αξύπνητο και να «καθοδηγούνται» από μκο προτάσεων πολιτικής να μην το βλέπουν –και να προετοιμάζονται να φορέσουν το επίσημο «κουστούμι κάποιας μυστήριας Χάγης»–  πλην εδώ και καιρό έχουμε εισέλθει σε ένα ρευστό πολυπολικό κόσμο καταιγιστικών στρατηγικών εξελίξεων. Τόσο στο επίπεδο των ηγεμονικών δυνάμεων όσο και των σχέσεών τους με περιφερειακά κράτη.

Εάν σταθούμε στην Τουρκία, πρέπει να πούμε ότι το στοίχημα όποιος και να είναι ο ηγέτης στην Άγκυρα, δεν είναι να γίνει μια πλανητική ηγεμονική δύναμη αλλά μια περιφερειακή δύναμη που θα ασκεί στρατηγική εποπτεία στο άμεσο περιβάλλον της ταυτόχρονα και θα συναλλάσσεται επωφελώς με τις μεγάλες δυνάμεις, με τις ΗΠΑ αλλά στην καλύτερη για αυτή περίπτωση και με άλλες.

Ποια είναι, όμως, «η καλύτερη για αυτή περίπτωση»;

Η καλύτερη περίπτωση για την Άγκυρα που θα την εκτινάξει γεωπολιτικά και στρατηγικά ως περιφερειακή δύναμη είναι αφενός να δοθεί η Κυπριακή Δημοκρατία στο πιάτο με ΔΔΟ ή κάτι παραπλήσιο και αφετέρου εάν η Αθήνα αντί ανασυγκροτώντας την εθνική αποτρεπτική στρατηγική εκπληρώσει πλήρως και άμεσα τις πρόνοιες του διεθνούς δικαίου της θάλασσας, αρχίσει να κατηφορίζει στα πεδία των Τουρκικών αξιώσεων. «Χάγη» το ονομάσανε ενώ μάλιστα κάποιοι «ειδικοί» σε «προτάσεις πολιτικής» επανήλθαν στις ιδέες του φασιστικού, ανελεύθερου και αντιδημοκρατικού σχεδίου Αναν με το επιχείρημα, μάλιστα, ότι αυτό θα … διευκολύνει συνομιλίες για Χάγη. Το μεταφράζουμε: Αντί εκπλήρωσης των προνοιών του διεθνούς δικαίου της θάλασσας παρακαλούμε να συζητήσουμε να … μην εκπληρωθεί, συνάμα και να αναβαθμιστεί η Τουρκία με την επικυριαρχία επί της Μεγαλονήσου και γεωπολιτικά παμμέγιστης Κύπρου συν στρατηγική ομηρία εκατοντάδων χιλιάδων Ελλήνων.

Συναφείς αναλύσεις στις οποίες προαναφερθήκαμε στην ιστοσελίδα των Εκδόσεων Ποιότητα ΕΔΩ