Νίκος Μούδουρος   

Ο καθηγητής κοινωνικής ανθρωπολογίας, Ταϊφούν Ατάι, σχολιάζοντας την ίδρυση του Κόμματος του Μέλλοντος από τον Αχμέτ Νταβούτογλου, υποστήριξε ότι ένα από τα θετικά στοιχεία ήταν η καταγραφή της κριτικής του πρώην Πρωθυπουργού της Τουρκίας για ζητήματα στα οποία αριστεροί, φιλελεύθεροι, κοσμικοί και Κούρδοι διανοούμενοι και πολιτικοί παράγοντες ήδη πλήρωσαν συνέπειες τα προηγούμενα χρόνια.

Η γλυκόπικρη πλευρά της «θετικής ματιάς» του καθηγητή Ατάι στο νέο κόμμα που δημιουργήθηκε, αναφέρεται κυρίως σε μια εξαιρετικής σημασίας κοινωνιολογική παρατήρηση για τη σημερινή κατάσταση στην Τουρκία: Η εμφάνιση του Κόμματος του Μέλλοντος είναι η πρώτη δημόσια εκπεφρασμένη και επίσημη διάσπαση του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ). Είναι η πρώτη προγραμματική καταγραφή κριτικής ενάντια στη διακυβέρνηση Ερντογάν από πρώην συνοδοιπόρους του. Επομένως το Κόμμα του Μέλλοντος συμβολίζει μια σημαντική στιγμή στην εξέλιξη του συντηρητικού – θρησκευόμενου μέρους της κοινωνίας της Τουρκίας και πολύ περισσότερο των εμπειριών εξουσίας, πολιτικής και οικονομικής καταξίωσης που γνώρισε σε όλη τη διάρκεια των 17 χρόνων διακυβέρνησης του ΑΚΡ.

Η πρώτη επίσημη διάσπαση του ΑΚΡ

Το Κόμμα του Μέλλοντος δημιουργήθηκε σε μια ιδιαίτερη συγκυρία αναφορικά με την εξέλιξη της εξουσίας Ερντογάν σε ένα ιδιότυπο καθεστώς ανταγωνιστικού αυταρχισμού. Ξεκινώντας τη διακυβέρνησή του από το 2002, το ΑΚΡ εμφανίστηκε ως ένα κόμμα της «συντηρητικής δημοκρατίας» με βασικό στόχο τον εκδημοκρατισμό της Τουρκίας και τη σταθεροποίηση του νεοφιλελεύθερου μοντέλου ανάπτυξης στα τότε γνωστά παγκόσμια δεδομένα. Μέχρι και το 2011 κατάφερε να περιθωριοποιήσει το παλιό κεμαλικό κατεστημένο, να πλήξει τα αυτόνομα πολιτικά κέντρα του στρατού και του δικαστικού σώματος και να μεταμορφωθεί σε ένα ηγεμονικό κόμμα. Από την κορυφαία στιγμή της επιρροής του ΑΚΡ μέχρι και σήμερα, η χώρα πέρασε μέσα από σημαντικές αλλαγές. Το πέρασμα στο προεδρικό σύστημα ολοκλήρωσε τη διαδικασία μιας δομικής «προσωπολατρίας» και ουσιαστικά ακύρωσε την προηγούμενη λειτουργία του ΑΚΡ ως ένα «κλασσικό πολιτικό κόμμα». Η προσπάθεια εξαγωγής επιρροής εκτός συνόρων της Τουρκίας, καθώς και η επιδίωξη δημιουργίας μιας νέας συντηρητικής εθνικής ταυτότητας προκάλεσε νέες ρήξεις και νέα δεδομένα στο κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Σε όλη αυτή τη διαδικασία μέρη της ίδιας της εξουσίας τελικά «έμειναν εκτός». 

Ο Νταβούτογλου και οι συνεργάτες του είναι σήμερα ένα από τα «εκτός» κομμάτια της νέας εξουσίας. Υπό αυτή την έννοια, το Κόμμα του Μέλλοντος μπορεί όντως να καταγραφεί ως ένας από τους πολιτικούς συμβολισμούς της χαραυγής της «μετά του ΑΚΡ» εποχής στην Τουρκία. Αλλά αυτή η εποχή δεν σημαίνει απαραίτητα και την «μετά του Ερντογάν» πολιτική διευθέτηση. Το πρόσφατο παρελθόν του Νταβούτογλου, η καθοριστική του συμβολή στην οικοδόμηση του σημερινού ανταγωνιστικού αυταρχισμού, αποτελούν τα «βαρίδια» του νέου κόμματος.

Ένα δεύτερο ΑΚΡ από τα σπλάχνα του πρώτου;

Ανάμεσα στα 150 ιδρυτικά στελέχη του Κόμματος του Μέλλοντος υπάρχουν πάρα πολλά πρώην στελέχη του ΑΚΡ. Πρώην αντιπρόεδροι του κυβερνώντος κόμματος, πρώην δήμαρχοι και μέλη δημοτικών συμβουλίων, καθώς και πολλά στελέχη τοπικών και επαρχιακών οργανώσεων. Τουλάχιστον από τον κατάλογο των ιδρυτικών προσωπικοτήτων, όπως αναμενόταν, δεν έχει καταγραφεί καμιά έκπληξη που να δημιουργεί από μόνη της νέες δυναμικές.

Το κύριο χαρακτηριστικό των ιδρυτικών ονομάτων του Κόμματος του Μέλλοντος είναι γενικά η «καθαρότητά» τους. Δεν είναι ονόματα εναντίον των οποίων μπορούν εύκολα να καταγραφούν κατηγορίες για σκάνδαλα διαφθοράς. Κάτι όμως που αποτελεί όντως νέο και σημαντικό στοιχείο εάν ληφθεί υπόψη η αποπνικτική πλέον λειτουργία του τεράστιου δικτύου πελατειακών σχέσεων και προνομιακού διαμοιρασμού πηγών κερδοφορίας στα μέλη της οικογένειας Ερντογάν και στον επιχειρηματικό κύκλο του προεδρικού γραφείου. Ωστόσο, το βασικό επίκεντρο της σημασίας ίδρυσης του κόμματος του Νταβούτογλου (καθώς και του κόμματος του Αλί Μπαμπατζιάν) δεν βρίσκεται μόνο στο κατά πόσο από μόνο του θα δημιουργήσει νέες δυναμικές. Η σημασία του εντοπίζεται περισσότερο στο κατά πόσο θα καταφέρει να αντλήσει στήριξη ή και να επηρεάσει τις δυναμικές που ήδη καταγράφονται και εντείνονται στην κοινωνία της χώρας.

Ο τρόπος με τον οποίο ιδρύθηκε το Κόμμα του Μέλλοντος, το πολιτικό του πρόγραμμα, καθώς και ο πολιτικός λόγος που εκφράστηκε σε αυτό το πρώτο διάστημα από τον Πρόεδρο και τα στελέχη του, δείχνουν ότι δεν έχει στόχο να απομακρυνθεί από το ευρύτερο κοινωνικό προφίλ της εκλογικής βάσης του ΑΚΡ. Σε αυτό το πλαίσιο, το πιο χαρακτηριστικό ήταν η υπογράμμιση Νταβούτογλου στην ομιλία του, ότι «η πολιτική μας αντίληψη είναι συνδεδεμένη με την παράδοση και η αφοσίωσή μας στο μέλλον δεν αποτελεί αποκοπή από αυτή την παράδοση».

Η κριτική που ανέπτυξε ενάντια στην εξουσία μπορεί να θεωρηθεί σκληρή, ωστόσο απέφυγε επιμελώς να χρησιμοποιήσει ονόματα. Ούτε το όνομα του ΑΚΡ, ούτε και το όνομα του Ερντογάν δεν εμφανίστηκαν στην ομιλία του Νταβούτογλου. Η υπογράμμισή του στην ανάγκη επικράτησης της διαφάνειας, της καταπολέμησης του ρουσφετιού και του άδικου πλουτισμού, η επιμονή του στην επαναφορά του κράτους δικαίου και της ανεξαρτησίας του δικαστικού σώματος, είναι γενικά ζητήματα κριτικής που δεν αποτέλεσαν έκπληξη. Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για τα ζητήματα της καταστολής του κουρδικού κινήματος, αλλά και για τον δραστικό περιορισμό του πλουραλισμού στα ΜΜΕ. Από αυτά τα σημεία, το Κόμμα του Μέλλοντος φαίνεται ότι αρχικά επιλέγει να προσεγγίσει τους δυσαρεστημένους ψηφοφόρους του ΑΚΡ μέσα από τα ζητήματα του «ύφους της πολιτικής της πόλωσης».

Επιλέγει να απευθυνθεί στις ευαίσθητες χορδές όλων εκείνων των ψηφοφόρων που είχαν συγκεκριμένες προσδοκίες από το ΑΚΡ, όμως αντιμετώπισαν διαφορετικές καταστάσεις στην εξέλιξη της μακροχρόνιας διακυβέρνησης Ερντογάν. Το βάρος που δίνει ο Νταβούτογλου στην αποκατάσταση της δημοκρατίας και της δικαιοσύνης, είναι καταλυτικό στον βαθμό που μπορεί να εκφράσει τις παρόμοιες ανησυχίες που εκφράστηκαν ήδη από ένα μέρος της εκλογικής βάσης του ΑΚΡ.

Εξαιτίας ακριβώς της παρουσίας Νταβούτογλου στη διακυβέρνηση, οι επικρίσεις του δεν μπορούν να εκφράσουν τις αντιπολιτευτικές εστίες. Είναι όμως λειτουργικές σε μια μορφή δικαίωσης του αντιπολιτευτικού λόγου. Η ιδεολογική παραμονή του Κόμματος του Μέλλοντος στα κοινωνικά πλαίσια του συντηρητικού – θρησκευόμενου μέρους της εκλογικής βάσης της χώρας μπορεί να μην λειτουργεί ανατρεπτικά, έχει όμως τη δική της σημασία.

Σε θεωρητικό επίπεδο μετά την επίσημη ίδρυση του νέου κόμματος, το ΑΚΡ δεν αποτελεί τη μοναδική πολιτική διεύθυνση του θρησκευόμενου – συντηρητικού τμήματος της κοινωνίας. Δεν μπορεί να ισχυρίζεται πλέον εύκολα ότι είναι η ενοποιητική δύναμη και ο αποκλειστικός φορέας της τουρκικής Δεξιάς. Επομένως, ανεξαρτήτως της δυναμικής που θα αποκτήσει το νέο πολιτικό μόρφωμα υπό τον Νταβούτογλου, το σίγουρο είναι ότι τόσο η εξουσία, όσο και η αντιπολίτευση θα εξαναγκαστούν στην αναδιαμόρφωση, ίσως και διεύρυνση των πολιτικών τους συμμαχιών. Διότι μετά την υιοθέτηση του προεδρικού συστήματος στην Τουρκία, το στοιχείο εκείνο που φαίνεται να έχει στρατηγική σημασία πλέον είναι οι συμμαχίες με ορίζοντα το 50% + 1.

Ο Νταβούτογλου τόνισε ότι η θρησκεία δεν μπορεί να είναι εργαλείο πολιτικής

Το βασικό χαρακτηριστικό που διατρέχει σχεδόν ολόκληρο το πρόγραμμα του Κόμματος του Μέλλοντος είναι μια προσπάθεια επαναφοράς πτυχών της «συντηρητικής δημοκρατίας». Δηλαδή της πρώτης ιδεολογικής πλατφόρμας ίδρυσης του ΑΚΡ στις αρχές του 21ου αιώνα. Όπως και τότε με τους πρωταγωνιστές της δημιουργίας του ΑΚΡ, έτσι και σήμερα ο Νταβούτογλου επιδιώκει να επικαιροποιήσει την προσπάθεια προσαρμογής των συντηρητικών αξιών και παραδόσεων στο παγκόσμιο πλαίσιο.

Η προσπάθεια αφορά περισσότερο την ανάγκη σεβασμού των παραδοσιακών αξιών της κοινωνίας με τρόπο που να μετατρέπονται σε κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης και της ενσωμάτωσης στην παγκόσμια αγορά. Λόγω της εμπειρίας του ΑΚΡ όμως, το πρόγραμμα του νέου κόμματος νιώθει έντονα την ανάγκη υπογράμμισης της αφοσίωσης του στην ελευθερία σκέψης. Όπως ανέφερε ο Νταβούτογλου, η θρησκεία δεν μπορεί να είναι εργαλείο πολιτικής. Οι αναφορές αυτές παραπέμπουν ξεκάθαρα στην ένταση της φθοράς των θρησκευτικών αξιωματούχων και θεσμών της Τουρκίας, ως αποτέλεσμα της απροκάλυπτης εμπλοκής τους όχι μόνο γενικά στο πολιτικό σύστημα, αλλά πολύ συγκεκριμένα στην επιχειρηματική δραστηριότητα.

Στο επίπεδο της οικονομίας επίσης, το Κόμμα του Μέλλοντος δεν διαφοροποιείται αισθητά από τα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησης του ΑΚΡ. Υπογραμμίζει την ανάγκη επαναφοράς των βασικών χαρακτηριστικών μιας ανοιχτής και ελεύθερης οικονομίας, στα πλαίσια της οποίας το κράτος θα έχει μόνο ρυθμιστικό ρόλο. Το βασικό ερωτηματικό που δημιουργεί το οικονομικό πρόγραμμα του νέου κόμματος εντοπίζεται ακριβώς στην αδυναμία απαντήσεων στα βασικά ζητήματα της κρίσης του νεοφιλελευθερισμού που βιώνεται ήδη από το 2008. Τόσο η παγκόσμια οικονομία, όσο και η κατάσταση στην Τουρκία άλλαξαν σε πάρα πολύ μεγάλο βαθμό. Είναι συνεπώς άγνωστο το κατά πόσο η επαναφορά «συνταγών του 2001» θα είναι πετυχημένη εντός των νέων δεδομένων που δημιούργησε η παγκόσμια κρίση του 2008.
Το φαινόμενο της επιλεκτικής και αποσπασματικής «επανάληψης» από το πρόσφατο παρελθόν της εξουσίας στην Τουρκία, χαρακτηρίζει και τα ζητήματα της εξωτερικής πολιτικής.

Μάλιστα σε αυτό το κεφάλαιο, η έλλειψη νεωτερισμών είναι εντονότερη εξαιτίας της έντονης σφραγίδας του ίδιου του ιδρυτή του νέου κόμματος. Με λίγα λόγια, οι βασικές αντιλήψεις Νταβούτογλου είναι αυτές που διαπερνούν ολοκληρωτικά σε κάθε πτυχή του προγράμματος του νέου κόμματος για την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας. Σε αυτό το επίπεδο το κεντρικό σημείο είναι παρατήρηση της χαοτικής κατάστασης και της αδυναμίας του παγκόσμιου συστήματος να εκφράσεις της νέες διεθνείς ισορροπίες. Παράλληλα η βασική προσπάθεια του νέου κόμματος επικεντρώνεται στην ανάγκη επαναφοράς μορφών πολυεπίπεδης συνεργασίας και ενσωμάτωσης της Τουρκίας σε περιφερειακό επίπεδο, σύμφωνα με το μοντέλο που επικρατούσε μέχρι και τα αρχικά στάδια της λεγόμενης αραβικής άνοιξης. Επομένως και σε αυτό το σημείο προκαλούνται ερωτηματικά στο κατά πόσο ένα τέτοιο πρόγραμμα μπορεί να ανταποκριθεί στις βαθιές δομικές αλλαγές που επικράτησαν ήδη στην περιφέρεια της Τουρκίας τα τελευταία χρόνια.

Το κυπριακό πρόβλημα και η ενέργεια

Στο πολιτικό πρόγραμμα του νέου κόμματος, το Κυπριακό πρόβλημα αναφέρεται στο υποκεφάλαιο που αφορά στην περιφερειακή διπλωματία και στην ανάγκη απόκτησης πρωταγωνιστικού ρόλου από την Τουρκία με στόχο τη δημιουργία μιας ειρηνικής και σταθερής περιφερειακής τάξης πραγμάτων. Το Κόμμα του Μέλλοντος αποφεύγει κάθε αναφορά σε ομοσπονδιακή λύση του Κυπριακού και περιορίζεται στην υπογράμμιση της ανάγκης για μια ανανεωμένη πολιτική βούληση που θα οδηγήσει στην οριστική λύση του προβλήματος. Συγκεκριμένα το πρόγραμμα του κόμματος αναφέρει ότι «είναι ξεκάθαρο ότι η λύση που θα βρεθεί στο κυπριακό πρόβλημα, βασισμένη στην ισότητα της θεμελιώδους ιδρυτικής βούλησης και των «δύο λαών», θα συμβάλει τόσο στα εθνικά μας συμφέροντα όσο και στην ειρήνη στην περιοχή».

Αξίζει να σημειωθεί ότι το Κόμμα του Μέλλοντος δεν απομακρύνεται από τις βασικές βλέψεις της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο έτσι όπως επικράτησαν τα τελευταία χρόνια και στο ζήτημα της ενέργειας. Παρόλο που ακολουθείται μια γενικά πιο μετριοπαθής πολιτική ορολογία, εντούτοις ουσιαστικά ο Νταβούτογλου υιοθετεί τη βασική αντίληψη ότι η χώρα πρέπει να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στα ενεργειακά ζητήματα της περιοχής. Σε αυτό το πλαίσιο η θέση του νέου κόμματος παραπέμπει περισσότερο σε μια ευρύτερη συμφωνία όλων των εμπλεκόμενων κρατών και εταιρειών για την ενέργεια στην Ανατολική Μεσόγειο. Συνεπώς εάν πρόκειται να αναπτυχθεί κριτική ενάντια στους χειρισμούς της κυβέρνησης Ερντογάν το επόμενο χρονικό διάστημα, αυτή θα περιοριστεί μάλλον στα θέμα της καθυστέρησης που επέδειξε η Τουρκία στον καθορισμό θαλάσσιων ζωνών και αποκλειστικής οικονομικής ζώνης. 

Η συνέχιση της αντιπαράθεσης για το προεδρικό σύστημα

Παρόλο που στη βάση των προγραμματικών θέσεων του Κόμματος του Μέλλοντος δεν υπάρχει η καταγραφή του «ριζικά νέου», είναι γεγονός ότι ο Νταβούτογλου κατάφερε να επισημοποιήσει πρώτος την «ενόχληση» ενός μέρους της συντηρητικής κοινωνίας από το προεδρικό σύστημα. Άλλωστε είναι γνωστό ότι ένας από τους κύριους λόγους που οδήγησαν στην αποκαθήλωσή του από την πρωθυπουργία και την ηγεσία του ΑΚΡ το 2016, ήταν και οι διαφωνίες του αναφορικά με το προεδρικό σύστημα. Το νέο κόμμα λοιπόν είναι το πρώτο από τον χώρο της αναδιαμορφωμένης πλέον τουρκικής Δεξιάς που αναφέρεται ξεκάθαρα στην ανάγκη ενός εντελώς νέου Συντάγματος που να προνοεί ένα δημοκρατικό κοινοβουλευτικό σύστημα. 

Η δημόσια παρέμβαση του νέου κόμματος προς αυτή την κατεύθυνση δεν είναι ικανή από μόνη της να οδηγήσει σε ένα νέο δημοψήφισμα. Ωστόσο, δημιουργεί κάποια νέα δεδομένα. Συγκεκριμένα η θέση του Κόμματος του Μέλλοντος για υιοθέτηση ενός πραγματικού κοινοβουλευτικού συστήματος που να μην μοιάζει με την περίοδο της κεμαλικής κυριαρχίας, μπορεί να οδηγήσει σε πολιτικές συμμαχίες ή ευρύτερες συνεργασίες με άλλα μέρη της αντιπολίτευσης. Ανεξαρτήτως του βαθμού επιτυχίας ή αποτελεσματικότητας του εγχειρήματος για ένα νέο κοινοβουλευτικό σύστημα, αυτή η αρχική δυναμική δημιουργεί κάποιες περαιτέρω πιέσεις προς τον Ερντογάν. Διάφορες σοβαρές έρευνες γνώμης δείχνουν μείωση των ποσοστών στήριξης και αποδοχής του προεδρικού συστήματος και αυτό δεν είναι καθόλου άσχετο και με τις δυσλειτουργίες που προκαλεί η οικονομική αποσταθεροποίηση γενικά. Συνεπώς, η εμφάνιση της συγκεκριμένης πολιτικής θέσης από ένα κόμμα που βρίσκει τις ρίζες τους στις παραδόσεις του ίδιου του ΑΚΡ, μπορεί να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις απομάκρυνσης κάποιων τμημάτων των ψηφοφόρων του Ερντογάν που το τελευταίο χρονικό διάστημα κατατάσσονται στους «αναποφάσιστους». Ακριβώς αυτή είναι και η δυναμική που απασχολεί όσο τίποτε άλλο πλέον τον Ερντογάν. 

*Λέκτορας, Τμήμα Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών Πανεπιστήμιο Κύπρου.