«Και αλήθεια, η πολυθαύμαστη Πολιτεία του ιδρυτή της Στωικής Σχολής Ζήνωνα μπορεί να συνοψιστεί σ’ αυτό το κύριο σημείο: να μην κατοικούμε χωρισμένοι σε πόλεις ούτε σε δήμους με ιδιαίτερους ο καθένας νόμους, αλλά να θεωρούμε όλους τους ανθρώπους συνδημότες και συμπολίτες και ο βίος να είναι κοινός όπως ακριβώς μια αγέλη που βόσκει μαζί και τρέφεται μαζί από έναν κοινό νόμο. Αυτό το έγραψε ο Ζήνων σαν όνειρο ή είδωλο μιας ευνομούμενης πολιτείας του φιλοσόφου. Αλλά ήταν ο Αλέξανδρος εκείνος ο οποίος πραγματοποίησε αυτή τη θεωρία». (Πλούταρχος, Περί Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής 329 a-b)

Ο Ζήνων ο Κιτιεύς ίδρυσε τον Στωικισμό σε μια εποχή ανάλογη με τη δική μας. Πολιτικές ανακατατάξεις, κατάρρευση αξιών, μετακινήσεις πληθυσμών, φόβος για το μέλλον ήταν ο κανόνας που επικρατούσε μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο αναχρονισμός του Πλούταρχου (ο Αλέξανδρος είχε πεθάνει το 323 π.Χ. και ο Ζήνωνας ξεκίνησε να διδάσκει στη Στοά κοντά στο 300 π.Χ.) χωρίς να αναιρεί την αξιοπιστία του χωρίου, ενδεχομένως, θέλει να υποδηλώσει τη συνάφεια της σύλληψης της Ζηνώνειας Πολιτείας, του Στωικού Κοσμοπολιτισμού, με την οικουμενικότητα της αυτοκρατορίας του Μ. Αλεξάνδρου, καθώς η Πολιτεία του Ζήνωνα, προάγγελος των ανθρώπινων δικαιωμάτων, καταργεί όλα όσα διακρίνουν τους ανθρώπους μεταξύ τους.Πρώτος ο Διογένης ο Κυνικός, ερωτηθείς τον τόπο καταγωγής του, απαντά: «Είμαι Κοσμοπολίτης» («Ἐρωτηθεὶς πόθεν εἴη, Κοσμοπολίτης, ἔφη», Διογένης Λαέρτιος VI, 63). Αλλά ο Διογένης ήταν «Ἄπολις, ἄοικος, πατρίδος ἐστερημένος» (Διογένης Λαέρτιος VI, 38), ενώ ο Ζήνων, ως γνωστόν, όχι μόνο δεν αρνήθηκε ποτέ ότι ήταν Κιτιεύς («οὐκ ἀρνεῖσθαι αὐτὸν εἶναι Κιτιέα.» Διογένης Λαέρτιος VIΙ, 12), αλλά απαίτησε να προστεθεί το προσωνύμιο Κιτιεύς στο όνομά του σε μια τιμητική πλάκα, συνδυάζοντας τον κοσμοπολιτισμό με τον πατριωτισμό του. Ο κοσμοπολιτισμός του Ζήνωνα, σπέρματα του οποίου ανιχνεύονται ήδη στους Προσωκρατικούς, ήταν το όραμα της Πολιτείας του, ένα ιδεώδες που καταργούσε τις πολιτισμικές διακρίσεις, (το χρώμα του δέρματος, τη γλώσσα, τη θρησκεία) θέτοντας θεμέλιο το κοινό στοιχείο που υπερβαίνει τα προηγούμενα, τον φυσικό νόμο, το καθήκον. 

Ο φυσικός αυτός νόμος, σύμφωνα με τον Κικέρωνα, «προστάζει αυτά που πρέπει να πράττουμε, και απαγορεύει τα αντίθετά τους» (De legibus I 6). «Δεν υπάρχει διαφορετικός νόμος στη Ρώμη και διαφορετικός στην Αθήνα, διαφορετικός τώρα και άλλος στο μέλλον, αλλά είναι ένας αιώνιος και αμετάβλητος νόμος. Ισχύει για όλα τα έθνη και όλους τους καιρούς» (De republica II 33). Η δικαιοσύνη και ο αλληλοσεβασμός (που ξεπερνούν τα εξωτερικά εμπόδια μεταξύ των ανθρώπων) οδηγούν στην ιδανική Πολιτεία του Ζήνωνα, όπου οι ναοί και τα αγάλματα απαγορεύονται (δεν έχουν τίποτε ιερό) τα δικαστήρια καταργούνται (οι πολίτες υπακούν στον φυσικό νόμο, δεν υπάρχει ανάγκη για συμβάσεις), δεν χρειάζονται νομίσματα «ούτε χάριν ανταλλαγής ούτε για ταξίδι στο εξωτερικό», και οι διακρίσεις με βάση το φύλο δεν υπάρχουν (Διογένης Λαέρτιος VII 32-34). 

Στη Ζηνώνεια Πολιτεία δεν υπάρχει σεξισμός, ρατσισμός, ξενοφοβία, εθνικισμός. Το μόνο που χρειάζεται είναι ο σεβασμός απέναντι στην πολιτισμική διαφορετικότητα. Την εποχή της (οικονομικής) παγκοσμιοποίησης, ας φανταστούμε το κέντρο να είναι ο ηθικός άνθρωπος, ανεξαρτήτως θρησκείας, φυλής και φύλου, έθνους και γλώσσας. Αυτό ήταν το όραμα του Ζήνωνα. Του Κιτιέα που αγάπησε την πατρίδα του, αλλά δεν μίσησε τις πατρίδες των άλλων.

Ο κόσμος αλλάζει. Ο Στωικισμός το γνωρίζει καλά και θεμελιώνει ένα σύστημα αμετάβλητων αξιών. Οι υποστηριχτές του εθνικισμού και της ξενοφοβίας στην (πολιτισμένη;) Ευρώπη και την (δημοκρατική;) Αμερική χρειάζεται να ξαναδιαβάσουν την Ιστορία, ώστε οι αξίες, οι αρετές του Στωικισμού, η φρόνηση, η σωφροσύνη, η δικαιοσύνη, η ανδρεία (για την καθημερινή επιβίωση) να επικρατήσουν. Τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν την αφετηρία τους στην Ηθική του Στωικισμού. Αλλά τα ανθρώπινα δικαιώματα ακόμη και σήμερα δεν είναι αυτονόητα. Και η Πολιτεία του Ζήνωνα είναι πιο μακριά παρά ποτέ.

 

* Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο σχολείο Med High.