Από τη θεωρία των διεθνών σχέσεων στη διαχείριση του Κυπριακού

Η “κομβική αποτροπή” είναι μια σχέση δύναμης με το “τρίτο μέρος”, στην οποία ο “κόμβος” έχει, και καθιστά σαφές ότι έχει, περισσότερες επιλογές από τα εμπλεκόμενα μέρη, και οπωσδήποτε από τον κύριο δέκτη των πιέσεων για υποχωρήσεις.

Μια άλλη σημαντική πτυχή του διπλωματικού αυτού μοχλού διαχείρισης κρίσεων είναι η μία των πλευρών να είναι περισσότερον «ευάλωτη» στους κινδύνους αρνητικής απόφασης του «τρίτου μέρους», και συνεπώς επιρρεπής σε υποχωρήσεις που μπορούν να καταγραφούν, στο εσωτερικό της χώρας, ως «ήττα»
«Κομβική αποτροπή» (pivotal deterrence) είναι η διαχείριση απειλών και υποσχέσεων προς τους εμπλεκόμενους σε μια κρίση, ώστε να αποτραπεί ο πόλεμος. Δυο σημαντικές πτυχές αυτού του παιγνίου διπλωματίας της τρίτης πλευράς (third-party statecraft) είναι, πρώτον, ο αποτρέπων να διαθέτει μια κομβική σχέση προς τους αντιπάλους στην κρίση, κατά τρόπον ώστε η ευθυγράμμισή του με τη μία ή την άλλη των πλευρών να μπορεί να επηρεάσει αποφασιστικά την έκβαση της σύγκρουσης.

Ο ρόλος της «ουδετερότητας»

H δήλωση «ουδετερότητας» του «κόμβου» στην κρίση είναι αποφασιστικό στοιχείο στην επιτυχή διαχείριση της κομβικής αποτροπής. Συχνά, μάλιστα, και μόνο η δήλωση της ουδετερότητας στο ενδεχόμενο εκσπάσεως θερμού επεισοδίου είναι αρκετή για να το αποτρέψει. Στην περίπτωση του ενδεχομένου ανακήρυξης ανεξαρτησίας της Ταϊβάν, η δηλωμένη πολιτική ουδετερότητας κι η ασάφεια των αμερικανικών προθέσεων αποτρέπει τους εθνικιστές της Ταϊπέι, η οποία εξαρτάται από τις ΗΠΑ για την άμυνά της έναντι της Κίνας, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν την έχει εξασφαλισμένη. Η σκιώδης αυτή κατάσταση στις επιλογές του «κόμβου» σε μια κρίση, ώστε να συγκρατηθούν και οι δύο εμπλεκόμενοι, είναι εξάλλου ό,τι διαφορίζει την «κομβική αποτροπή» από τη συνήθη έννοια της αποτροπής και της διασφάλισης συμμαχιών για την επίτευξή της.

Για παράδειγμα, στην κρίση για τα νησιά Κεμόϊ και Ματσού τον Αύγουστο του 1958, ο Πρόεδρος Αϊζενχάουερ άφησε σε αμφιβολία για τη στρατιωτική υποστήριξή του τον εθνικιστή ηγέτη Τσιαγκ Κάι Σεκ, απαντώντας ότι «δεν μπορείς να πάρεις στρατιωτικές αποφάσεις για μια κατάσταση πριν η κατάσταση αυτή εκδηλωθεί». Το αδήλωτο των αμερικανικών προθέσεων χειραγώγησε τους Κινέζους εθνικιστές να διαπραγματευθούν με τους Κομμουνιστές της Κίνας και τελικά να αποσύρουν τα εθνικιστικά στρατεύματα από τα νησιά, αποσοβώντας την κρίση.

Από κοινωνιο-ψυχολογικής πλευράς πρόκειται εδώ για τη μια έκφραση της δυναμικής των τριαδικών σχέσεων των ομάδων, όπως τις ανέλυσε ο κοινωνιολόγος Georg Simmel. Σύμφωνα με τη γνωστή θεωρία της δυναμικής των ομάδων του Simmel, όπως την ανέπτυξε με εμπειρικά παρσδείγματα το 1960 ο Theodor Caplow, κάθε τριαδική σχέση αναλύεται σε ένα «απομονωμένο» μέλος υπό την πίεση των ερμηνειών του για τη σχέση του άλλου ζεύγους έναντι (ή εναντίον) του, ενώ, η δύναμη παρέμβασης του «κομβικού» (στην περίπτωση) μέρους, απορρέει από την δυσανάλογη δύναμή του να αποφασίσει υπέρ του ενός ή του άλλου των δύο άλλων μελών της τριάδας, κατά τρόπον που τούτο αποβαίνει αποφασιστικό για την έκβαση της διαφοράς των δύο άλλων μερών. Η δυναμική των τριαδικών ομάδων έδωσε θεωρητική βάση στην ανάπτυξη του παιγνίου του τρίτου προσώπου στην θεωρία των παιγνίων από τους πρωτοπόρους της θεωρίας John von Newman και Oscar Morgestern, με σημαντική εισφορά στην σχετική προβληματική στις διεθνείς σχέσεις.

Φτωχές επιλογές

Στην εξαίρετη μονογραφία του για την «κομβική αποτροπή» στην ιστορία της διεθνούς διπλωματίας, ο Timothy Crawford (Pivotal Deterrence: Third-Party Statecraft and the Pursuit of Peace. Ithaca: Cornell University Press, 2003), χρησιμοποιεί τρεις φορές τις ελληνοτουρκικές σχέσεις και το Κυπριακό σαν παραδείγματα, επιτυχούς, μάλιστα, χρήσης των μοχλών της «κομβικής αποτροπής» από τις ΗΠΑ για να αποσοβήσουν ανάφλεξη της κρίσης, είτε αυτό είναι οι κρίσεις στην Κύπρο το 1964 και 1967 είτε η κρίση στα Ίμια.

Κι είναι επώδυνα σαφές από τα δικά μας παραδείγματα, ότι μία άλλη σημαντική πτυχή του διπλωματικού αυτού μοχλού διαχείρισης κρίσεων είναι η μία των πλευρών να είναι περισσότερον «ευάλωτη» στους κινδύνους αρνητικής απόφασης του «τρίτου μέρους», και συνεπώς επιρρεπής σε υποχωρήσεις που μπορούν να καταγραφούν, στο εσωτερικό της χώρας, ως «ήττα».

Το πιο βασικό στοιχείο, όμως, που αποφασίζει για την επιτυχία της αποτροπής ή όχι (η περίπτωση του Ινδο-Πακιστανικού πολέμου για το Κασμίρ είναι το παράδειγμα αποτυχίας), είναι τα εμπλεκόμενα μέρη στην κρίση να έχουν φτωχές άλλες επιλογές συμμαχιών και διεθνούς στήριξης. Η «κομβική αποτροπή» είναι μια σχέση δύναμης με το «τρίτο μέρος», στην οποία ο «κόμβος» έχει, και καθιστά σαφές ότι έχει, περισσότερες επιλογές από τα εμπλεκόμενα μέρη, και οπωσδήποτε τον κύριο δέκτη των πιέσεων για υποχωρήσεις.

Τούτο συνέβαινε στην Κύπρο το 1964 και 1967. Οι Τούρκοι, το 1964 ειδικά, απετράπησαν από του να εισβάλουν στην Κύπρο, στο φως της άρνησης των ΗΠΑ να δεσμευθούν σαφώς για στήριξη της Τουρκίας στο ενδεχόμενο σοβιετικής αντίδρασης σε σύρραξη. Το 1974, ωστόσο, ενώ η απομονωμένη χουντική Ελλάδα δεν είχε άλλη στήριξη από την ασαφή στάση των Αμερικανών και του ΝΑΤΟ, η Τουρκία είχε ήδη στήσει μια καλή βάση οικονομικών διπλωματικών σχέσεων με την Σοβιετική Ένωση.

Στην σκακιέρα έπαιζε και το Ισραήλ, που απομονωμένο στον πόλεμο του Γιομ Κιπούρ, προσέβλεπε στο οριστικό ξεκαθάρισμα του νησιώτικου αεροπλανοφόρου στην γειτονιά του. Το 1967, ο Μακάριος αναδιπλώθηκε από την κρίση με ξεκάθαρη πια την αντίληψη ότι δεν μπορούσε να βασίζεται σε στρατιωτική υποστήριξη από την Ελλάδα, που είχε υποχωρήσει αποσύροντας την μεραρχία από την Κύπρο, και ότι τρίτα μέρη, με ενέργειες ή αποχή από ενέργειές τους, μπορούσαν να επηρεάσουν την έκβαση της κρίσεως. Και το τελευταίο, μαζί με τον καίριο φόβο της απομόνωσης, είναι το αποφασιστικό στοιχείο της δύναμης της «κομβικής αποτροπής».

Αναλυτικά εργαλεία

Το παρόν σημείωμα δεν έχει σκοπό να μπει σε μια ιστορική ανάλυση του Κυπριακού. Κρίνουμε την έννοια της «κομβικής αποτροπής» ως καίριο στοιχείο ανάλυσης στην φάση του Κυπριακού που διανοίγεται τώρα μπροστά μας και την υποβάλλουμε στο σκεπτικό του αναγνώστη καθώς θα παρακολουθεί την δυναμική διελκυστίνδα που θα αναπτυχθεί στην αποφασιστική ετούτη φάση της επίλυσης που απεφάσισε η κάλπη.

Καθώς και τα δύο μεγάλα κόμματα, δηλωμένα ως «αρεστά στους ξένους», αναλαμβάνουν να «παίξουν» το Κυπριακό σε ένα διεθνές θέατρο όπου τρίτα μέρη θα έχουν αποφασιστική συμβολή στην έκβαση του παιγνίου, είναι χρήσιμο οι αναγνώστες Κύπριοι να έχουν υπ’ όψιν τους και τούτο το αναλυτικό εργαλείο από την θεωρία των διεθνών σχέσεων για να κατανοήσουν καλύτερα και να κρίνουν τα τεκταινόμενα.

Καθώς οι αντιλήψεις των δύο συμπίπτουν για «επιθετική» διεκδίκηση της λύσης με την «ανάληψη πρωτοβουλιών», κι ενώ οι ανάγκες της ευρωπαϊκής πορείας της Τουρκίας για «κλείσιμο» του Κυπριακού (και ντε γιούρε κλείδωμα των κερδαινομένων που έχει αποκομίσει) σηματοδοτούν μετακίνηση των διεθνών προτεραιοτήτων από την «διαχείριση» της κρίσης σε φάση «επίλυσης», η δυναμική αυτής της φάσης εισάγει σε «κομβικό» σημείο τον ξένο παράγοντα, δηλαδή τις ΗΠΑ (κατά πρώτον λόγο) και την Ευρώπη (κατά δεύτερο λόγο) – η ερμηνεία μας αυτή σηκώνει όμως άλλη συζήτηση.

Είναι ενδιαφέρον, για παράδειγμα, να παρακολουθήσουμε πώς θα παίξει (που θα παίξει, οπωσδήποτε) το στοιχείο του «blame game», του σχεδιασμού των διπλωματικών κινήσεών σου, ώστε να επιρρίπτεται στην άλλη πλευρά η ευθύνη για την μην πρόοδο. Καμιά φορά, στο πλαίσιο της θεωρίας της «κομβικής αποτροπής», είναι τούτο πιο σημαντικό και από το να έχει σημειωθεί πρόοδος. Και, συχνά είχαμε αποδειχθεί σε αυτό αριστοτέχνες, αξιοποιώντας κυρίως τις αγκυλώσεις του Ντενκτάς. Οι επίγονοι της νέας γενιάς πια των πολιτικών, έχουν να μάθουν από τους παλαιούς μετρ που αποχωρούν.

Σημερινή