Στα χρόνια της κρίσης δίπλα στην απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης να υπερφορολογήσει τα ακίνητα το φαινόμενο που περισσότερο έπληξε την παραγωγική οικονομία ήταν η φυγή καταθέσεων. Καθώς η μείωση της ρευστότητας σε μια οικονομία συνεπάγεται μείωση των επενδύσεων αλλά και μείωση των αγορών εκ μέρους του κοινού, οπότε και την μείωση του ΑΕΠ.
Θα ήταν λογικό να πιστέψει κανείς ότι η μείωση των καταθέσεων είναι συνέπεια της κρίσης και ειδικότερα του μνημονίου. Πράγματι η μείωση της εμπιστοσύνης σε μια κρίση είναι κίνητρο για να πάρουν οι ιδιώτες τις οικονομίες τους από τις ντόπιες τράπεζες για να τις στείλουν στο εξωτερικό ή ακόμα να τις φυλάξουν στο σπίτι τους. Επίσης η οικονομική κρίση συνεπάγεται ότι επιχειρήσεις και νοικοκυριά πρέπει να βάλουν χέρι στις οικονομίες τους για να διατηρήσουν την επιχείρησή τους ή τον τρόπο ζωής τους.

Τέλος η μεγάλη αύξηση των φορολογικών βαρών (που όμως δεν ήταν συνέπεια του μνημονίου αλλά αντίθετα επιλογή των δικών μας κυβερνήσεων σε παραβίαση του μνημονίου) συνεπάγεται και πάλι ότι επιχειρήσεις και ιδιώτες πρέπει να βάλουν χέρι στις καταθέσεις τους για να πληρώσουν.
Και όμως τα δεδομένα αποδεικνύουν ότι η υπόθεση ότι το μνημόνιο προκάλεσε την φυγή των καταθέσεων είναι λανθασμένη, ή τουλάχιστον είναι λανθασμένη σε μεγάλο βαθμό. Αν η υπόθεση ήταν σωστή τότε και στην Πορτογαλία (που όπως και εμείς χρειάστηκε μνημόνιο λόγω δημοσιονομικού εκτροχιασμού και όχι λόγω προβλημάτων στο τραπεζικό σύστημα όπως Ιρλανδία, Ισπανία και Κύπρος) θα παρατηρούσε κανείς κάποια σημαντική φυγή καταθέσεων. Όμως όπως βλέπουμε στο παρακάτω γράφημα στην Πορτογαλία στα χρόνια της κρίσης όχι μόνο δεν υπήρξε φυγή καταθέσεων αλλά αντίθετα μια σταθερή αύξηση.

Καθώς οι τραπεζικές καταθέσεις είναι ένα αντικειμενικό βαρόμετρο αξίζει τον κόπο να μελετήσουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια τι συνέβη στην χώρα μας και γιατί. Στο παρακάτω γράφημα βλέπουμε την εξέλιξη του συνόλου των καταθέσεων στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα από το 2001 μέχρι το 2017.

Παρατηρούμε πρώτον ότι το μεγαλύτερο μέρος των καταθέσεων αφορά τους ιδιώτες (ή τα “νοικοκυριά”), το οποίο είναι λογικό αν αναλογιστεί κανείς ότι οι ιδιώτες χρησιμοποιούν τις καταθέσεις ως μια ασφάλεια για το μέλλον, ενώ επιχειρήσεις και κυβέρνηση κυρίως ως κεφάλαιο κίνησης. Ενδιαφέρον έχει επίσης να παρατηρήσουμε ότι ένα σχετικό μεγάλο μέρος των καταθέσεων προ κρίσης αφορούσε ξένους. Και δεύτερον παρατηρούμε μια πολύ μεγάλη αύξηση των καταθέσεων από τα μέσα του 2003 μέχρι το τέλος του 2009. Ο υπερδιαπλασιασμός των καταθέσεων (από 130 δις το 2003 στα 290 δις το 2009 – δηλ. τα χρόνια της κυβέρνησης της ΝΔ) σε μια περίοδο που η παραγωγικότητα της οικονομίας στην ουσία δεν αυξανόταν δεν είναι ούτε φυσιολογικό ούτε υγιές φαινόμενο. (Στην ίδια περίοδο οι καταθέσεις στην Πορτογαλία αυξήθηκαν κατά 30%.) Ιδιαίτερη εντύπωση κάνει η μεγάλη αύξηση των καταθέσεων τον 2008 κατά 30 δις παρότι εκείνη την χρονιά η οικονομία είχε ήδη μπει σε ύφεση.

Ένα μέρος της εξήγησης για την τεράστια αύξηση των καταθέσεων στην Ελλάδα μπορεί να είναι ότι ένα σημαντικό ποσοστό των δανείων του δημοσίου κατέληξε σε καταθέσεις (μεταξύ του 2003 και 2009 τα πρωτογενή ελλείμματα και άρα τα δανεικά χρήματα που “έπεσαν” στην αγορά ήταν πάνω από 60 δις, μόνο την τριετία 2008-9 οι κρατικές δαπάνες για μισθούς και κοινωνικές παροχές αυξήθηκαν κατά 20 δις το χρόνο). Σε καταθέσεις πιθανώς κατέληξε και ένα ποσοστό των χρημάτων των ευρωπαϊκών προγραμμάτων στήριξης που στην χώρα μας εν πολλοίς δαπανάται σε υπερκοστολογημένα έργα. Άλλο μέρος της εξήγησης είναι η μεγάλη αύξηση των καταθέσεων σε χέρια ξένων, από 5 δις το 2003 στα 50 δις το 2009. Πιθανώς οι ξένοι αύξησαν τόσο τις καταθέσεις τους επειδή στην περίοδο της πλασματικής οικονομικής ανάπτυξης το ελληνικό τραπεζικό σύστημα είχε τόσο μεγάλα κέρδη που προσέφερε συγκριτικά με άλλες χώρες πολύ υψηλούς τόκους.

Στο παρακάτω γράφημα αποτυπώνεται ξεχωριστά η εξέλιξη των διάφορων τύπων καταθέσεων στην ίδια περίοδο.

Στο κεντρικό γράφημα παρατηρούμε την τεράστια αύξηση των καταθέσεων σε χέρια ξένων, και πως μετά το 2008 οι ξένοι μείωσαν τις καταθέσεις τους με την ίδια ταχύτητα που τις είχαν αυξήσει [1]. Επίσης παρατηρούμε ότι οι μόνες καταθέσεις που διαχρονικά σταθερά αυξάνονται είναι αυτές της ελληνικής κυβέρνησης που όπως βλέπουμε στο κεντρικό γράφημα είναι σήμερα σχεδόν τετραπλάσιες απ’ ότι ήταν το 2001 [2].

Το δεξί γράφημα αποτυπώνει την εξέλιξη των καταθέσεων μετά το 2008 που άρχισε η παγκόσμια κρίση. Βλέπουμε ότι σε αυτή την περίοδο οι καταθέσεις των νοικοκυριών μειώθηκαν κατά 40%, των επιχειρήσεων κατά 50%, των ξένων κατά 80%, αλλά της κυβέρνησης αυξήθηκαν κατά 30%. Επίσης παρατηρούμε ότι οι ξένοι άρχισαν να μειώνουν τις καταθέσεις τους ήδη από τα μέσα του 2008, πολύ νωρίτερα απ’ ότι νοικοκυριά και επιχειρήσεις.

Οι καταθέσεις των νοικοκυριών είναι το πιο ευαίσθητο βαρόμετρο για την εμπιστοσύνη του κόσμου στην οικονομία. Το παρακάτω γράφημα αποτυπώνει την μηνιαία μεταβολή των καταθέσεων των νοικοκυριών.

Βλέπουμε μια μεγάλη αλλαγή της δυναμικής ήδη από τις αρχές του 2009, δηλ. ενάμισι χρόνο πριν το μνημόνιο. Το οποίο είναι μια ακόμα ένδειξη ότι οι δυνάμεις που επηρέασαν αρνητικά τις καταθέσεις δεν έχουν ως αίτιο το μνημόνιο. Μελετώντας συνολικά όλο το γράφημα βρίσκει κανείς ισχυρές ενδείξεις για την υπόθεση ότι η φυγή καταθέσεων προκαλείται όχι μόνο από την οικονομική ανασφάλεια αλλά σε ακόμα σημαντικότερο βαθμό από την πολιτική αστάθεια. Έτσι παρατηρούμε μια σημαντική βελτίωση της δυναμικής μόλις ψηφίστηκε το πρώτο μνημόνιο στα μέσα του 2010, όμως λίγο αργότερα μεγάλη και σταθερή επιδείνωση που συμπίπτει με την γενικευμένη πολιτική αστάθεια που προκλήθηκε στην χώρα μας από την αντιμνημονιακή στάση της αξιωματικής αντιπολίτευσης (ενώ αντίθετα η αξιωματική αντιπολίτευση στην Πορτογαλία συμφώνησε με την αναγκαιότητα του μνημονίου). Πράγματι από τα μέσα του 2010 μέχρι στα μέσα του 2012 όταν μετά από δυο εθνικές εκλογές αποκαταστάθηκε η πολιτική σταθερότητα έφυγαν 70 δις από τις ελληνικές τράπεζες, ενώ στην ίδια περίοδο στην Πορτογαλία οι καταθέσεις αυξήθηκαν κατά 15 δις. Το ότι η πολιτική αστάθεια είναι ένας σημαντικός λόγος για την φυγή καταθέσεων αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι μόλις είχαμε καινούργια κυβέρνηση στα μέσα του 2012 μέσα σε λίγους μήνες 10 δις καταθέσεις νοικοκυριών επέστρεψαν στον τραπεζικό σύστημα. Και στην επακόλουθη σχετική πολιτική και οικονομική σταθερότητα της κυβέρνησης Σαμαρά οι καταθέσεις παρέμειναν και αυτές σταθερές. Μέχρι το τέλος του 2014 όταν η νέα αντιμνημονιακή αξιωματική αντιπολίτευση του Σύριζα που με την σειρά της διεκδικούσε την εξουσία για να κάνει καλύτερη διαπραγμάτευση έσυρε εκ νέου την χώρα σε πολιτική αστάθεια πυροδοτώντας στο πρώτο ήμισυ του 2015 νέα φυγή 35 δις καταθέσεων. Η οποία σταμάτησε μόνο με την υπογραφή του τρίτου μνημονίου αλλά και τα capital control. Πάντως αξίζει τον κόπο να παρατηρήσει κανείς ότι παρά τα capital control στο τέλος του 2016 αρχίζει νέα φυγή κεφαλαίων ίσως λόγω της ανασφάλειας που προκλήθηκε από την καθυστέρηση στο κλείσιμο της δεύτερης αξιολόγησης. Τέλος υπέρ της υπόθεσης ότι η πολιτική αστάθεια εξηγεί σε μεγάλο βαθμό την φυγή καταθέσεων είναι το γεγονός ότι αμέσως μετά τις εκλογές του Οκτώβρη του 2009 επίσης παρατηρείται αύξηση των καταθέσεων των νοικοκυριών.
Το γενικό συμπέρασμα είναι ότι όχι το μνημόνιο αλλά το αντιμνημόνιο και η πολιτική αστάθεια που αυτό προκάλεσε είναι ο κύριος λόγος για την φυγή των καταθέσεων, και άρα και για την συνεπαγόμενη ζημιά στην εθνική οικονομία.

Σημειώσεις:
[1] Σημειωτέον ότι οι ξένοι μπόρεσαν να μειώσουν τις καταθέσεις τους κατά 3 δις το δεύτερο ήμισυ του 2015 όταν ήδη υπήρχαν τα capital control, κάτι που δεν συνέβη με τις καταθέσεις ούτε των νοικοκυριών ούτε των επιχειρήσεων. Από την άλλη παρατηρούμε μια αύξηση των καταθέσεων σε χέρια ξένων κατά το 2016. Ίσως εδώ πρόκειται για κεφάλαια ευρωπαϊκών θεσμών.
[2] Επίσης παρατηρούμε ότι στην σχετική πολιτική σταθερότητα που υπήρξε στην κυβέρνηση Σαμαρά μέχρι το τέλος του 2012, αλλά και στην κυβέρνηση Τσίπρα μετά την υπογραφή του τρίτου μνημονίου στα μέσα του 2015, οι επιχειρήσεις μπόρεσαν να αυξήσουν αργά αλλά σταθερά τις καταθέσεις τους.

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΑΝΤΙΜΝΗΜΟΝΙΑΚΗΣ ΜΠΟΥΡΔΟΛΟΓΙΑΣ