Δύο γεγονότα της επικαιρότητας επανέφεραν στο προσκήνιο την περίφημη στη σύγχρονη Ιστορία της Κύπρου «κρίση των σοβιετικών πυραύλων», τότε που το πολιτικό και πολεμικό θερμόμετρο κτύπησε κόκκινο. Το ένα γεγονός είναι η δημιουργία του ενεργειακού άξονα Κύπρου – Ελλάδας – Αιγύπτου, και το άλλο η περίπτωση του Παναγιώτη Νικολάου, που  ταλαιπωρήθηκε από τις αρμόδιες Αρχές, οι οποίες δεν αναγνώρισαν την υπηρεσία του στην Αίγυπτο, όταν εκπαιδεύτηκε στον χειρισμό των σοβιετικών πυραύλων.

Η κρίση προκλήθηκε και κορυφώθηκε, αφότου πήρε δραστικές αποφάσεις ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος αμέσως ύστερα από τους αιματηρούς τουρκικούς βομβαρδισμούς στην Τηλλυρία στις αρχές Αυγούστου 1964. Στις 9 Αυγούστου 1964 ο Μακάριος αποτάθηκε στον πρέσβη της Σοβιετικής Ένωσης στη Λευκωσία, Πάβελ Γερμόσιν, ζητώντας βοήθεια για αντιμετώπιση της τουρκικής επιδρομής. Την ίδια μέρα ο σοβιετικός πρωθυπουργός, Νικίτα Χρουτσιόφ, απέστειλε αυστηρό μήνυμα προς τον πρωθυπουργό της Τουρκίας, Ισμέτ Ινονού, να σταματήσουν οι βομβαρδισμοί. Τις επόμενες μέρες έμμεσα ανακοινώθηκε και η παροχή στρατιωτικής βοήθειας στην Κύπρο από τη Σοβιετική Ένωση. Η ελληνική κυβέρνηση του Γεώργιου Παπανδρέου αρχικά τάχθηκε εναντίον, ενόψει των αντιδράσεων από τις ΗΠΑ και άλλες χώρες του ΝΑΤΟ, στο οποίο ήταν μέλη τόσο η Ελλάδα, όσο και η Τουρκία. Αντέδρασε αρνητικά επίσης και ο Γεώργιος Γρίβας.

Η συντριπτική πλειοψηφία του κόσμου στην Κύπρο όμως ήταν υπέρ, παρά την έντονη αντικομμουνιστική προπαγάνδα, σε σημείο υστερίας. Γινόταν αντιληπτό ότι η αγορά όπλων από τη Σοβιετική Ένωση ήταν αδήριτη ανάγκη, αφού οι δυτικές χώρες δεν έδειξαν καμιά προθυμία να ενισχύσουν στρατιωτικά την Κύπρο. Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος αξιοποίησε το κύρος που απέκτησε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων, αλλά και τις άριστες σχέσεις που είχε με την Αίγυπτο και τον ηγέτη της, Γκαμάλ Άμπντελ Νάσερ. Η Αίγυπτος ήταν από τις πρώτες χώρες όπου πραγματοποίησε επίσημη επίσκεψη ως Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Τον Σεπτέμβριο του 1964 επισκέφθηκαν τη Μόσχα ο υπουργός Εξωτερικών, Σπύρος Κυπριανού και ο υπουργός Εμπορίου, Ανδρέας Αραούζος, για να δοθεί εμπορικός χαρακτήρας στη συμφωνία, η οποία υπογράφτηκε. Η Σοβιετική Ένωση θα προμήθευε στην Κύπρο 5 τορπιλακάτους, 200 αντιαεροπορικά, 20 μεγάλου βεληνεκούς πυροβόλα, 35 άρματα μάχης, 32 τεθωρακισμένα, 100 στρατιωτικά φορτηγά, όπως επίσης και αντιαεροπορικούς πυραύλους εδάφους-αέρος, τύπου S-75 Dvina. Η συμφωνία θα υλοποιούνταν μέσω Αιγύπτου, όπου θα αποστέλλονταν τρία πυραυλικά συστήματα και μεγάλος αριθμός πυραύλων, και όπου υπήρχε η σχετική Ακαδημία εκπαίδευσης στη χρήση τους.

Σημειώνεται ότι στην Κύπρο μεταφέρθηκε μόνο μια πλήρης συστοιχία του συστήματος (μηχανοκίνητες  εξέδρες και εκτοξευτήρες, ένα ραντάρ, και τα αυτοκίνητα μεταφοράς), αλλά χωρίς τους πυραύλους. Τα άλλα δυο συστήματα παρέμειναν στην Αίγυπτο καθώς και οι πύραυλοι. Ένα από αυτά είχε εγκατασταθεί στην Ακαδημία για τη σχετική εκπαίδευση.

Η πρώτη ομάδα Κυπρίων έφυγε για εκπαίδευση στους πυραύλους στο στρατιωτικό εκπαιδευτικό κέντρο στην Αίγυπτο τον Οκτώβριο του 1965. Η επιλογή έγινε από το Υπουργείο Εσωτερικών. Ένας από αυτούς ήταν και ο Γιώργος Δ. Χριστοδουλίδης (μετέπειτα διευθυντής του Ανώτερου Τεχνολογικού Ινστιτούτου – ΑΤΙ), ο οποίος ορίστηκε ως υπεύθυνος της Τεχνικής Ταξιαρχίας που σχηματίστηκε  για εκπαίδευση  στους αντιαεροπορικούς πυραύλους, και στον οποίο απονεμήθηκε ο βαθμός του ταξίαρχου. Ο κ. Χριστοδουλίδης αφηγείται πώς έγινε η επιστράτευσή του για υπηρεσία στους σοβιετικούς πυραύλους:

«Τότε δούλευα ως ανώτερος λειτουργός στο Κέντρο Παραγωγικότητας. Μια μέρα τον Οκτώβριο του 1965 ήρθε αστυνομικός και με βρήκε σε επιχείρηση, όπου είχα πάει στο πλαίσιο των καθηκόντων μου, για συμβουλευτικές υπηρεσίες όσον αφορά την οργάνωση και την αύξηση της παραγωγικότητας της επιχείρησης. Ο αστυνομικός μου είπε «αύριο να παρουσιαστείς στο στρατόπεδο στην Αθαλάσσα για υπηρεσία». Διερωτήθηκα, πώς γίνεται αυτό; Είχε ήδη συσταθεί η Εθνική Φρουρά, είχαν προσκληθεί για θητεία 18χρονοι, ενώ εγώ ήμουν 35 χρόνων. Πήγα στο Υπουργείο Εσωτερικών και συνάντησα τον κ. Αναστασίου, γενικό διευθυντή του Υπουργείου, και τον ρώτησα «πώς με διαλέξατε εμένα, άνθρωπο έγγαμο, με παιδιά για να πάει στο εξωτερικό για υπηρεσία στον στρατό;». Μου απάντησε ότι θα μπορούσα αν ήθελα να του εισηγηθώ κάποιον άλλο σε αντικατάστασή μου, οπότε και θα με απάλλασσαν. Σκέφτηκα ότι θα προκαλούσα παρόμοια προβλήματα σε κάποιον άλλον άνθρωπο και έτσι δέχτηκα να πάω. Την άλλη μέρα πήγα και παρουσιάστηκα στο στρατόπεδο ΒΜΗ στην Παλουριώτισσα, όπου ήρθαν και άλλα περίπου 60 άτομα, από τα οποία οι πλείστοι ήσαν εργαζόμενοι απόφοιτοι Πανεπιστημίων στη μηχανική, ενώ μερικοί άλλοι ήταν απόφοιτοι Τεχνικών Σχολών και του Πρακτικού Τμήματος Λυκείων. Δεν ξέραμε τίποτε, ούτε πού θα πηγαίναμε, ούτε τι θα κάναμε. Ήρθε την επομένη το πρωί στρατιωτικό φορτηγό και μας μετέφερε στο Αεροδρόμιο Λευκωσίας. Εκεί μας είπε ο  Γιώργος Αναστασιάδης, εκ μέρους του Υπουργείου Εσωτερικών: “Θα πάτε για εκπαίδευση στους πυραύλους στην Αίγυπτο και επικεφαλής σας θα είναι ο Χριστοδουλίδης”. Όταν φτάσαμε στην Αίγυπτο και κατεβήκαμε στο αεροδρόμιο, ρώτησε ο αξιωματικός υποδοχής: «Ποιος είναι ο αρχηγός;». «Εγώ», απάντησα. «Το όνομα σου;». «Τζορτζ Χριστοδουλίδης». «Μπορούμε να σε λέμε μίστερ Τζορτζ;». Κανένα πρόβλημα. Τους επόμενους 11 μήνες στην Αίγυπτο ήμουν ο μίστερ Τζορτζ, και τα μέλη της αποστολής ήσαν «ουάχατ μίστερ Τζορτζ» δηλ. «ένας από εκείνους του μίστερ Τζορτζ»».

Η αποστολή βεβαίως ήταν μυστική και όλα όσα σχετίζονταν με αυτήν ήταν απόρρητα. Ούτε οι οικογένειές τους δεν γνώριζαν.

 

Κατέρριψαν το αμερικανικό κατασκοπευτικό U2

Ήταν πασίγνωστοι οι σοβιετικοί πύραυλοι S-75 Dvina, που αγόρασε η Κύπρος. Θεωρούνται μάλιστα ως οι πύραυλοι που είχαν αναπτυχθεί περισσότερο από όλους για αντιαεροπορική άμυνα στην παγκόσμια Ιστορία. Με τέτοιο πύραυλο οι Σοβιετικοί είχαν καταρρίψει το περίφημο αμερικανικό κατασκοπευτικό αεροσκάφος U2. Ήταν πολύ περήφανοι οι Αμερικανοί για το αεροσκάφος αυτό, γιατί μπορούσε να πετά σε απρόσιτο ύψος για τα σοβιετικά καταδιωκτικά. Είχαν όμως υποτιμήσει τις δυνατότητες της σοβιετικής επιστήμης. Η απάντηση των Σοβιετικών δόθηκε με τους πυραύλους S-75 Dvina. Στην πρώτη του μυστική αποστολή πάνω από τη Σοβιετική Ένωση, το U2 καταρρίφθηκε και ο πιλότος Φράνσις Πάουερς συνελήφθη.
Οι Αμερικανοί αρχικά αρνήθηκαν τα πάντα, όμως εκτέθηκαν ανεπανόρθωτα, αφού οι Σοβιετικοί δημοσιοποίησαν φωτογραφίες με τα συντρίμμια του αεροπλάνου, ενώ τον Αμερικανό πιλότο τον αντήλλαξαν αργότερα με άτομο που είχε συλληφθεί για κατασκοπεία. Αποκαλύφθηκε επίσης ότι το U2 είχε απογειωθεί από τη βρετανική στρατιωτική βάση στο Ακρωτήρι.
Διατυπώνονταν όμως αμφιβολίες κατά πόσο οι πύραυλοι αυτοί ήταν οι κατάλληλοι για την Κύπρο. Με επιστολή του προς τον υπουργό Άμυνας, Πέτρο Γαρουφαλιά, στις 24 Σεπτεμβρίου 1964, ο Γεώργιος Γρίβας είχε αναφέρει ως μειονέκτημα το γεγονός ότι οι πύραυλοι μπορούσαν να κτυπήσουν στόχους σε ύψος από 500 μέτρα μέχρι 27.000 μέτρα. Θα προτιμούσε πυραύλους που είχαν τη δυνατότητα να κτυπήσουν και στόχους επιφανείας, στο έδαφος και στη θάλασσα.
Αυτό όμως θα ακύρωνε το ατράνταχτο επιχείρημα του Μακάριου ότι σκοπός της αγοράς των σοβιετικών πυραύλων ήταν αποκλειστικά και μόνο η αντιαεροπορική άμυνα, ότι δεν υπήρχε καμιά απολύτως πρόθεση για χρησιμοποίησή τους σε στόχους στην Τουρκία.

Αφόρητες πιέσεις απέτρεψαν την εγκατάστασή τους

Καθημερινά έκαναν εκπαίδευση οι Κύπριοι που πήγαν στην Αίγυπτο, από τον Οκτώβριο του 1965 μέχρι τον Αύγουστο του 1966, στη λειτουργία των σοβιετικών πυραύλων, στα ραντάρ, στα ηλεκτρονικά συστήματα, στους εκτοξευτήρες και γενικά για τα στοιχεία που αφορούσαν το σύστημα των ραντάρ. Σταδιακά, και ανάλογα με το στάδιο της εκπαίδευσης, αποστέλλονταν στην Αίγυπτο και άλλες ομάδες Κυπρίων, έτσι που ο αριθμός τους ξεπέρασε τελικά τους 300. Είχαν κατανεμηθεί με βάση στρατιωτική δομή, με τελευταίο βαθμό εκείνο του εκπαιδευόμενου δεκανέα. Γι’ αυτό προφανώς και χρειάστηκε να αποσταλούν στην Αίγυπτο και ανώτεροι στρατιωτικοί που υπηρετούσαν ήδη στην Εθνική Φρουρά, όπως ο λοχαγός (τότε) Τάσος Μάρκου και ο υπολοχαγός Χρυσάφης Χρυσάφη. Σύμφωνα με τον Παναγιώτη Νικολάου, που ήταν ένας από τους εκπαιδευόμενους τότε λοχαγούς της Τεχνικής Ταξιαρχίας, η παρουσία των δυο βαθμοφόρων της Εθνικής Φρουράς ήταν απαραίτητη και για την τήρηση στρατιωτικής πειθαρχίας στους «νεοσύλλεκτους». Εκπαιδευτές ήταν Αιγύπτιοι, αλλά στο στρατιωτικό εκπαιδευτικό κέντρο υπήρχαν και Ρώσοι στρατιωτικοί. Κάθε βδομάδα μέχρι και την Πέμπτη γίνονταν τα μαθήματα, ενώ την Παρασκευή έπαιρναν άδεια οι Κύπριοι εκπαιδευόμενοι και κατέβαιναν στην πόλη της Αλεξάνδρειας. Το Σάββατο προετοιμάζονταν και την Κυριακή έδιναν εξετάσεις για τα όσα είχαν διδαχθεί στη διάρκεια εκείνης της εβδομάδας. «Εντυπωσίαζε τους Αιγύπτιους που η ομάδα των μηχανικών επιστημόνων έκανε τα Σάββατα φροντιστήριο στους υπόλοιπους, ενόψει των εξετάσεων της Κυριακής», αναφέρει ο Γιώργος Χριστοδουλίδης.
Όταν τέλειωσε το βασικό μέρος της εκπαίδευσης, ήρθε η ώρα να το αποδείξουν στην πράξη τις γνώσεις τους οι Κύπριοι χειριστές των σοβιετικών πυραύλων εδάφους-αέρος. Διοργανώθηκε άσκηση με την εκτέλεση βολής, όπως αφηγείται ο Γιώργος Χριστοδουλίδης:
«Πήγαμε γι’ αυτόν τον σκοπό στην έρημο, κοντά στο Κάιρο. Με βάση το σενάριο της άσκησης, ένα αεροπλάνο ξεκίνησε από τα ανατολικά της Αιγύπτου, από την περιοχή του Σουέζ, μεταφέροντας μεταλλικό ντεπόζιτο. Όταν έφτασε σε απόσταση 30 χιλιομέτρων, άφησε το ντεπόζιτο να πέσει από ψηλά σε καμπύλη τροχιά. Εμείς τότε στοχεύσαμε και εκτοξεύσαμε διαδοχικά τρεις πυραύλους. Και οι τρεις πέρασαν πολύ κοντά από τον στόχο και κατέστρεψαν το ντεπόζιτο. Όταν τέλειωσε η υπηρεσία μας, στην αποχαιρετιστήρια βραδιά είχε έρθει και ο Αιγύπτιος στρατάρχης Άμερ για να αποχαιρετήσει και να συγχαρεί τους Κύπριους. Μας προσφώνησε και είπε ότι σπάσαμε τρία ρεκόρ. Το πρώτο ήταν ότι ολοκληρώσαμε την εκπαίδευσή μας στους 11 μήνες, αντί στους 18 που ήταν η συνήθης διάρκεια για άλλες ομάδες. Το δεύτερο ήταν ότι καταφέραμε σε τέσσερα λεπτά από τον εντοπισμό από το κεντρικό ραντάρ εχθρικού στόχου να είμαστε έτοιμοι για βολή, ενώ κανονικά χρειάζονταν πέντε λεπτά για να ρυθμιστούν τα σκοπευτικά και τα ηλεκτρονικά συστήματα καθοδήγησης. Το τρίτο ήταν η ευστοχία και των τριών βολών. Οι πύραυλοι λειτουργούσαν σε δύο στάδια. Εκτοξεύονταν με στερεά καύσιμα, στη συνέχεια αποκολλάτο το κέλυφός τους και οι πύραυλοι συνέχιζαν την πορεία τους με υγρά καύσιμα. Η πορεία τους εκαθοδηγείτο με ειδικό ραντάρ. Ο στόχος «κλειδωνόταν» από το ραντάρ και οι πύραυλοι ακολουθούσαν την πορεία του εχθρικού αεροπλάνου. Όταν έφταναν στο στόχο τους, γινόταν αυτόματα η έκρηξη της γόμωσης, που είχε ακτίνα βεληνεκούς 60 μέτρα και δραστικό βεληνεκές 30 μέτρα».
Σύμφωνα με τους σχεδιασμούς που είχαν γίνει, αναφέρει ο κ. Χριστοδουλίδης, θα εδημιουργούντο στην Κύπρο 12 βάσεις για τις τρεις συστοιχίες πυραύλων σε διαφορετικά σημεία και οι πύραυλοι θα μετακινούνταν τα βράδια, ώστε οι εχθρικές δυνάμεις να μη γνωρίζουν πού ακριβώς βρίσκονταν. Για αποπροσανατολισμό του εχθρού, στις υπόλοιπες βάσεις θα χρησιμοποιούνταν ξύλινα ομοιώματα των εκτοξευτήρων και των πυραύλων.
Αφού ολοκληρώθηκε η εκπαίδευσή τους, επέστρεψαν στην Κύπρο τον Σεπτέμβριο του 1966.  Όμως οι σοβιετικοί πύραυλοι δεν έφθασαν ποτέ στην Κύπρο, παρόλο που το πλοίο που τους μετέφερε είχε αφιχθεί στο λιμάνι της Αμμοχώστου. Η Τουρκία έκρουε τύμπανα πολέμου, οι ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ ασκούσαν έντονες πιέσεις και η ελληνική κυβέρνηση, με οδηγίες του υπουργού Άμυνας, Πέτρου Γαρουφαλιά, διέταξε το πλοίο να επιστρέψει στην Αίγυπτο. Σημειώνεται ότι στο μεταξύ ο Νικίτα Χρουτσιόφ απομακρύνθηκε από την εξουσία και οι τουρκοσοβιετικές σχέσεις βρίσκονταν σε πορεία αναθέρμανσης. Σε διεθνές επίπεδο άλλαζε το κλίμα του Ψυχρού Πολέμου, δεν υπήρχε διάθεση για νέα κρίση πυραύλων, όπως συνέβη προηγουμένως στην περίπτωση της Κούβας, ενώ καταβαλλόταν προσπάθεια για έλεγχο της κούρσας των εξοπλισμών. Οι σοβιετικοί πύραυλοι που αγόρασε η Κύπρος, καθώς και οι δυο συστοιχίες του αντιπυραυλικού συστήματος, παρέμειναν στην Αίγυπτο, η οποία τους αξιοποίησε τοποθετώντας τους στην πρώτη γραμμή άμυνάς της. Πιστεύεται ότι οι αγορασμένοι για την άμυνα της Κύπρου σοβιετικοί πύραυλοι πέρασαν τελικά στα χέρια του Ισραήλ, όταν αυτό κατέλαβε τη χερσόνησο του Σινά κατά τον πόλεμο του 1967.

Κύπριοι στο στρατιωτικό εκπαιδευτικό κέντρο στην Αίγυπτο. Από αριστερά οι Προδρομής, Ρογήρος Μιχαηλίδης, Παναγιώτης Νικολάου, ο οποίος μάς έδωσε τις φωτογραφίες, αλλά δεν θυμάται τα ονόματα των υπολοίπων.

Εκδρομή στις σφίγγες κοντά στο Κάιρο πραγματοποίησαν οι Κύπριοι, σε ένα διάλειμμα της εκπαίδευσής τους.

Στην Αλεξάνδρεια περνούσαν τον ελεύθερο χρόνο τους οι εκπαιδευόμενοι στους ρωσικούς πυραύλους Κύπριοι.