Απορρίπτοντας με δημοψήφισμα την διάσωση των τραπεζών και την αποπληρωμή του εξωτερικού χρέους τους, οι Ισλανδοί έδειξαν ότι μπορούν να ξεφύγουν από τους νόμους του καπιταλισμού και να πάρουν τη μοίρα στα χέρια τους, αναφέρει με αισιοδοξία ένας Ισπανός ιστορικός.

Όπως  έγραψε ο Όσκαρ Ουάιλντ, ένας χάρτης χωρίς το νησί Ουτοπία δεν αξίζει ούτε μια  ματιά. Η Ισλανδία πέρασε από το χαϊδευμένο παιδί του ύστερου καπιταλισμού σε ένα σχέδιο πραγματικής δημοκρατίας, γεγονός που επιβεβαιώνει τον Όσκαρ Ουάιλντ, ότι δηλαδή ένας χάρτης χωρίς Ουτοπία δεν είναι μόνο ανάξιος της προσοχής μας, αλλά είναι επιπλέον και ψεύτικος. Ο φάρος της Ουτοπίας, είτε αρέσει είτε δεν αρέσει στις αγορές, άρχισε να εκπέμπει ασθενή σήματα προς την υπόλοιπη Ευρώπη.

Η Ισλανδία δεν είναι η Ουτοπία. Το βασίλειο της ελευθερίας δεν έχει θέση σε μια αυτοκρατορία της αναγκαιότητας όπως είναι ο ύστερος καπιταλισμός.  Όμως, η Ισλανδία είναι απόδειξη ότι το κεφάλαιο δεν κατέχει όλη την αλήθεια σ’ αυτόν τον κόσμο, ακόμα κι αν φιλοδοξεί να ελέγξει όλους τους χάρτες που διαθέτει περί αυτού.

Με την απόφασή της να φρενάρει τον ανάλγητο τροχό των αγορών, η Ισλανδία θέτει ένα προηγούμενο που μπορεί να απειλήσει το σπάσιμο των νεφρών του ύστερου καπιταλισμού. Προς το παρόν, αυτό το μικρό νησί δεν βυθίστηκε ακόμη στο χάος, όπως φαίνεται, παρά του γεγονότος ότι λίγες πληροφορίες φτάνουν σε μας.  Πράγματι, δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα από την Ισλανδία, ενώ μας πλημυρίζουν με πληροφορίες  για την Ελλάδα και τα δάνεια της.

Γιατί η Ισλανδία ενδιαφέρει τόσο λίγο τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, παρόλο που υποτίθεται ότι υπάρχουν για να μας ενημερώνουν για τα τεκταινόμενα   στον κόσμο; Μέχρι τώρα, ο ορισμός του τι είναι πραγματικό και τι δεν είναι, τι μπορούμε να πιστεύουμε ή να μη πιστεύουμε, τι μπορούμε να κάνουμε ή να μη κάνουμε,  ήταν προνόμιο της εξουσίας. Οι γνωστικοί χάρτες που χρησιμοποιούνται για την γνώση του κόσμου περιείχαν πάντα αδιαφανείς περιοχές όπου κατοικεί η βαρβαρότητα η οποία τροφοδοτεί την κυριαρχία των ελίτ. Η ύπαρξη αυτών των τυφλών ζωνών του κόσμου πηγαίνει μαζί με την εξάλειψη του αντιπάλου, το νησί της Ουτοπίας. Αρκεί να ξαναδιαβάσετε τον Walter Benjamin: κάθε έγγραφο πολιτισμού είναι ταυτόχρονα έγγραφο βαρβαρότητας.

Αυτές είναι οι ελίτ, επικουρούμενες από θεολόγους και οικονομολόγους που ορίζουν τι είναι πραγματικό ή όχι. Με την ίδια κίνηση, δείχνουν τι είναι ρεαλιστικό, σύμφωνα με τον δικό τους ορισμό για την  πραγματικότητα –γεγονός που αποτελεί μια παρέκκλιση της σκέψης και συνεπώς δεν αξίζει την προσοχή μας -. Με άλλα λόγια, τι πρέπει να κάνουμε και τι πρέπει να σκεφτούμε, και τι πρέπει να μην κάνουμε και να μην σκαφτούμε. Ο ορισμός αυτός είναι πάντα, σύμφωνα με το τι συνιστά το ίδιο το θεμέλιο της εξουσίας και της βίας, η τρομερή έννοια της αναγκαιότητας. Πρέπει να κάνουμε θυσίες, μας λένε με συγκλονισμένο ύφος.  Προσαρμογή ή καταστροφή είναι απαραίτητες, γιατί ανήκουν στην αναγκαιότητα. Ένα πράγμα είναι σίγουρο, η λογική του ύστερου καπιταλισμού έχει κάτι από την χεγκελιανή διαστροφή: ό, τι είναι πραγματικό είναι κατ ‘ανάγκη ορθολογικό, και το αντίστροφο.

Τον Ιανουάριο του 2009, ο λαός της Ισλανδίας επαναστάτησε κατά της αυθαιρεσίας αυτής της προσέγγισης. Οι μεγάλες ειρηνικές διαδηλώσεις οδήγησαν στην πτώση του Συντηρητικού υπουργικού συμβούλιου του Geir Haarde. Η αριστερή μειοψηφία στο κοινοβούλιο επέστρεψε στην εξουσία και έκανε έκκληση για εκλογές τον Απρίλιο του 2009. Η Σοσιαλδημοκρατική Συμμαχία της πρωθυπουργού Johanna Sigurdardottir και το Αριστερό-Πράσινο Κίνημα, ανανέωσαν τον συνασπισμό τους και κέρδισαν την απόλυτη πλειοψηφία.

Το φθινόπωρο του 2009, μετά από δημοψήφισμα με λαϊκή πρωτοβουλία, η Ισλανδία εμπιστεύτηκε σε συνελεύσεις πολιτών τη σύνταξη ενός νέου συντάγματος. Το 2010, η κυβέρνηση πρότεινε την ίδρυση ενός εθνικού συνταγματικού συμβουλίου, τα μέλη του οποίου έπρεπε να εκλεγούν στην τύχη.  Δύο δημοψηφίσματα (το δεύτερο τον Απρίλιο του 2011) απέρριψαν την διάσωση των τραπεζών και την αποπληρωμή του εξωτερικού χρέους. Και τον Σεπτέμβριο του 2011, ο πρώην Πρωθυπουργός Haarde Geeir, μηνύθηκε για την ευθύνη του για την κρίση.

Να φανταστούμε τον κόσμο σαν μια ελληνική τραγωδία, όπου ο τροχός του πεπρωμένου ή του κεφαλαίου γυρίζει αγνοώντας τον ανθρώπινο παράγοντα, είναι σαν να αρνούμαστε την πραγματικότητα. Είναι σαν να ξεχάσουμε ότι αυτή η ρόδα  κινείται από ανθρώπινα όντα. Ό, τι μπορεί κανείς να φανταστεί σαν εφικτό είναι εξίσου πραγματικό όπως η  πραγματικότητα που θέλουν να μας επιβάλουν οι αγορές. 

Με τον επαναπροσδιορισμό της φαντασίας και της τέχνης του εφικτού, η Ισλανδία μας δείχνει ότι οι ικανότητες αυτές είναι τόσο πραγματικές όσο η γιγαντιαία αναγκαιότητα του καπιταλισμού. Αρκεί να απαντήσουμε σε αυτό το κάλεσμα για να ανακαλύψουμε την παγίδα που μας έχουν στήσει. 

Δεν υπάρχει εναλλακτική λύση, μας διαβεβαιώνουν. 
Άραγε, εκείνοι που μας αναγγέλλουν τις θυσίες, έκαναν έναν ελάχιστο κόπο να αναθεωρήσουν τον παγκόσμιο χάρτη τους;

Η Ισλανδία αποδεικνύει ότι η χαρτογράφηση μας είναι πιο πολύπλοκη από ό, τι μας λένε. Ότι είναι δυνατό να κυριαρχήσουμε του πραγματικού, και ότι αυτή η κυριαρχία αποτελεί την αρχή της ελευθερίας και της αναγκαιότητας. Και όμως, η Ισλανδία, δεν είναι ένα μοναδικό μοντέλο. Είναι μόνο μία από τις δυνατότητες της διαφορετικότητας. 

Η προσπάθεια του λαού της Ισλανδίας να οικοδομήσει το μέλλον των αποφάσεων του και της φαντασίας του μας δείχνει την πραγματικότητα μιας εναλλακτικής λύσης.

Γιατί επιτέλους, η δυνατότητα της διαφορετικότητας όπως διακηρύσσεται από την πλειοψηφία είναι τόσο πραγματική όσο η ανάγκη της ίδιας που απαιτεί το κεφάλαιο.  Οι Ισλανδοί αποφάσισαν να αποτρέψουν να καθοδηγείται το μέλλον τους από τον τραγικό τροχό της αναγκαιότητας.

Θα αποδεχτούν οι άλλες χώρες να οριστεί η πραγματικότητα από το κεφάλαιο;

θα εξακολουθούμε να εμπιστευόμαστε το μέλλον μας στις τράπεζες, στα μεγάλα συγκροτήματα και σε εκείνες τις κυβερνήσεις που μας λένε ότι κάνουν ό, τι είναι πραγματικά δυνατό να κάνουν;

Κάθε χάρτης της Ευρώπης θα έπρέπε να έχει την Ισλανδία ως το σημείο διαφυγής. Αυτός ο χάρτης πρέπει να οικοδομηθεί με τη βεβαιότητα ότι το δυνατό περιλαμβάνεται στο πραγματικό, στο ίδιο μέτρο με την αναγκαιότητα. Η αναγκαιότητα δεν είναι μόνο μια δυνατότητα στο εσωτερικό του πραγματικού. 

Η εναλλακτική λύση υπάρχει. Η Ισλανδία μας το υπενθύμισε, διακηρύσσοντας ότι η φαντασία είναι μέρος του λόγου. Ανήκει στο λαό να ορίσει τι είναι πραγματικό και ρεαλιστικό, χρησιμοποιώντας τη δυνατότητα της διαφορετικότητας. Με αυτόν τον τρόπο, δεν θα ικανοποιήσουμε μόνο τους ονειροπόλους. 

Αντιθέτως, θα βασιστούμε σε ένα μέρος της πραγματικότητας, κάτι που ο χάρτης του κεφαλαίου θα ήθελε να  σβήσει τελείως . 

Από αυτό εξαρτάται η ύπαρξη της Ουτοπίας, και μαζί της η ίδια έννοια της ζωής, αυτής της ζωής  που τόσο αξίζει να ζεις.