Της Ν. ΚΟΝΤΡΑΡΟΥ-ΡΑΣΣΙΑ
Το Βυζάντιο επιστρέφει στη Νέα Υόρκη, αυτή τη φορά σε δύο διαφορετικές εκδοχές. Το Μουσείο Μετροπόλιταν ετοιμάζεται να δείξει στο πολυπληθές κοινό του την προσεχή άνοιξη την έκθεση «Βυζάντιο και Ισλάμ», ενώ περίπου την ίδια περίοδο το Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας θα δείχνει στο Ωνάσειο Μορφωτικό Κέντρο, στο Ολίμπικ Τάουερ στην 5η λεωφόρο, αριστουργήματα της ελληνικής τέχνης που σηματοδοτούν τη μετάβαση από την αρχαιότητα στο Βυζάντιο.

Ακόμη δεν γνωρίζουμε πολλά για το πνεύμα και το περιεχόμενο της αμερικανικής έκθεσης. Η δική μας όμως έκθεση μυρίζει Ελλάδα από το θέμα της και μόνο. Είναι λοιπόν ελληνοκεντρική και θα μπορούσε κανείς να τη δει και ως τη δική μας έμμεση απάντηση στην τουρκική εκδοχή του Βυζαντίου, που παρουσιάστηκε στο Γκραν Παλέ στο Παρίσι. Και το σημαντικότερο, σχεδιάστηκε σε ανύποπτο χρόνο, πριν από δύο χρόνια, από τον αείμνηστο διευθυντή του Βυζαντινού Μουσείου Δημήτρη Κωνστάντιο, χωρίς ίχνος εθνικοπατριωτικών αισθημάτων και χωρίς κόστος για το Δημόσιο. Εν αντιθέσει με εκείνη που ετοιμάζεται να περιοδεύσει σε αμερικανικές πόλεις το 2013, με χορηγία 3,6 εκατ. ευρώ από τον ΟΠΑΠ στο Μουσείο Μπενάκη.


Χωρίς σκοπιμότητες
Το Βυζάντιο γεωπολιτικά αντιπροσωπεύει ένα πεδίο εξαιρετικά ευρύχωρο που επιδέχεται πολλές και ποικίλες αναγνώσεις. Αρκεί να μη διολισθήσει η επιστήμη στην προπαγάνδα. Η έκθεση στο Ωνάσειο με τίτλο «Transition to Christianity», «Η Μετάβαση στο Χριστιανισμό» (7 Δεκεμβρίου 2011-14 Μαΐου 2012) είναι «καθαρή» από τέτοιου είδους σκοπιμότητες. Εχει άλλωστε την ακαδημαϊκή συμβολή στη συμβουλευτική επιτροπή της των καθηγητών του προγράμματος Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Princeton, Peter Brown και Δημήτρη Γόντικα και του επίτιμου καθηγητή Αρχαιολογίας του ίδιου πανεπιστημίου, Slobodan Curcic. Από ελληνικής πλευράς, μετά το θάνατο του Κωνστάντιου ανέλαβε το βάρος της οργάνωσης της έκθεσης η αναπληρώτριά του στο μουσείο, Αναστασία Λαζαρίδου.

Η κ. Λαζαρίδου μάς εξηγεί ότι «η έκθεση εστιάζει στην εποχή της μετάβασης από τον αρχαίο κόσμο στον βυζαντινό, με καθοριστικής σημασίας γεγονός τη μετάβαση από την αρχαία λατρεία στη χριστιανική. Το χρονολογικό της πλαίσιο ορίζεται από την ύστερη ρωμαϊκή αρχαιότητα, τον 3ο αιώνα έως το τέλος της πρώιμης βυζαντινής περιόδου, δηλαδή το τέλος της βασιλείας του Ηρακλείου το 641. Χρονιά κατά την οποία η κατάκτηση από τους Αραβες της Συρίας και της Παλαιστίνης και στη συνέχεια της Αιγύπτου σημαδεύει την αρχή του Βυζαντινού Μεσαίωνα. Η εποχή, όσον αφορά τα αντικείμενα που την αντιπροσωπεύουν, δεν είναι εύκολη. Γι’ αυτό δεν έχει ποτέ στο παρελθόν παρουσιαστεί σε έκθεση. Θεωρώ ότι είναι μια πολύ γοητευτική περίοδος που δεν έχει παρουσιαστεί ποτέ στο εξωτερικό. Για την επιλογή των αντικειμένων συνέβαλε όλη η αρχαιολογική υπηρεσία. Είναι αποτέλεσμα πολύμηνης συνεργασίας με Εφορείες Κλασικών και Βυζαντινών Αρχαιοτήτων όλης της χώρας και μουσεία. Ενα μεγάλο μέρος των αντικειμένων αυτών είναι αδημοσίευτα και άγνωστα στο ευρύ κοινό αλλά και στους ειδικούς επιστήμονες, καθώς πολλά από αυτά δεν έχουν ποτέ εκτεθεί σε ελληνικά μουσεία ούτε σε εκθέσεις του εξωτερικού».

Είναι συνεπώς αντικείμενα κυρίως του ελλαδικού χώρου, «δεδομένου ότι εδώ ήταν η καρδιά του παγανισμού με ισχυρότατες τις χριστιανικές κοινότητες. Στη συνέχεια επεκτάθηκε σε σημαντικό τμήμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας». Από τα 150 αντικείμενα που θα παρουσιαστούν, ένας αριθμός προέρχεται από την ιδιωτική Συλλογή Τσολοζίδη, ενώ η έκθεση υποστηρίζεται με γνωστά λαμπρά αντικείμενα από την Κύπρο και από αμερικανικά μουσεία, όπως του Πρίνστον, του Μετροπόλιταν της Νέας Υόρκης, της Βαλτιμόρης, του Πανεπιστημίου του Γέιλ και της Συλλογής Dumbarton της Ουάσιγκτον. Ετσι, αφ’ ενός καλύπτονται κάποια κενά που υπάρχουν στα ελληνικά ευρήματα και αφ’ ετέρου η έκθεση αποκτά διεθνή διάσταση.

Το αμερικανικό κοινό, χορτάτο από κάθε λογής εκθέσεις από όλα τα μήκη και πλάτη της Γης, θέλει εντυπωσιακά έργα τέχνης, εύληπτα, παρουσιασμένα μέσα στο ιστορικό τους πλαίσιο. Αυτήν ακριβώς την επιθυμία είχε να υπηρετήσει κατ’ αρχήν η έκθεση και βεβαίως να σεβαστεί τις διαστάσεις ενός σχετικά περιορισμένου χώρου όπως είναι αυτός που διαθέτει το Ιδρυμα Ωνάση στην καρδιά της Νέας Υόρκης.

Τα high lights της έκθεσης είναι μια πανέμορφη πραξιτελική Αφροδίτη που έχει στο στήθος χαραγμένο ένα σταυρό, ο καλός ποιμένας, ένα άγαλμα της αρχαιότητας που δείχνει έναν βοσκό να σηκώνει στους ώμους του ένα κριάρι, εντυπωσιακά κοσμήματα από το Μουσείο Κανελλοπούλου και εξαιρετικά φαγιούμ από τα αμερικανικά μουσεία. Θα παρουσιαστούν επίσης γυάλινα αντικείμενα, πινάκια, ευλογίες (φιαλίδια με άγιο μύρο), αλλά και αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν σε ανασκαφές. Συνεπώς, δεν κυριαρχούν οι εικόνες που συνηθίζονται σε βυζαντινές εκθέσεις.

Το υλικό διαρθρώνεται σε επτά μεγάλες ενότητες και πολλές υποενότητες. Στόχος, να προσφέρουν με τρόπο συνθετικό και εύληπτο τις πτυχές της πολύπλοκης σταδιακής αλλαγής που συντελείται σε μια εποχή στην οποία κυοφορείται το καινούργιο. Είναι η λεγόμενη «ύστερη αρχαιότητα» (3ος-7ος αιώνας) που δεν παρακολουθούμε με ιδιαίτερη προσοχή. Κι όμως, στην περίοδο αυτή συντελούνται μεγάλες αλλαγές στη στρατιωτικο-πολιτική, θρησκευτική, πολιτιστική, οικονομική και κοινωνική ζωή. «Η μετάβαση από τον αρχαίο κόσμο στον μεσαιωνικό είναι αργή, ορισμένες φορές όμως καινοτόμος. Η τέχνη της περιόδου της μετάβασης φέρει διακριτά χαρακτηριστικά τα οποία ανακαλούν βεβαίως την παλαιότερη ελληνορωμαϊκή παράδοση, αποκτούν όμως ένα νέο συμβολισμό. Ο κριοφόρος ποιμένας είναι τώρα μια αλληγορική παράσταση της φιλανθρωπίας. Η μορφή ενός αρχαίου φιλοσόφου μετατρέπεται σε μορφή Αποστόλου. Οι παγανιστικές μορφές, όπως η κεφαλή της Αφροδίτης, εξαγνίζονται με το σύμβολο του σταυρού. Ο σταυρός αποκτά τη δύναμη του αποτροπαιικού συμβόλου, όπως παλαιότερα οι μορφές της Μέδουσας και τα γοργόνεια. Τα νεκρικά πορτρέτα φαγιούμ μετατρέπονται σε λατρευτικές εικόνες».


Ατμόσφαιρα εποχής
Το σενάριο που επεξεργάζεται το Βυζαντινό Μουσείο με τη συμβολή και της σημερινής διευθύντριάς του, Ευγενίας Χαλκιά, υπακούει σε κάποιες βασικές ενότητες μέσα από τις οποίες ιστορούνται τα γεγονότα και μεταδίδεται η ατμόσφαιρα της εποχής, αρχίζοντας από το «Τέλος της αρχαιότητας». Ακολουθούν η «Εδραίωση του χριστιανισμού», οι «Πόλεις και οι πολίτες», ο «Δημόσιος βίος και η καθημερινή ζωή», «Ο θάνατος ως αρχή ζωής», «Η λατρεία στους πρώτους χριστιανικούς χρόνους» και τέλος «Η γένεση της χριστιανικής τέχνης».

Η προσπάθεια είναι να αποτυπωθούν «οι συνέχειες και ασυνέχειες, οι ρήξεις και τομές με τον αρχαίο κόσμο, η σύνθετη πορεία της μετάπλασης και δημιουργίας της βυζαντινής τέχνης». Για όσους θέλουν να μάθουν περισσότερα θα υπάρχουν εξαιρετικά άρθρα στον κατάλογο που συνοδεύει την έκθεση, γραμμένα από σπουδαίους Ευρωπαίους και Αμερικανούς βυζαντινολόγους, αρχαιολόγους και ιστορικούς της τέχνης, όπως οι κ. Peter Brown, Averil Cameron, Henry Maguire, Slobodan Curcic, Ελένη Σαράντη, Ιωάννης Τουράτσογλου κ.ά. * http://www.enet.gr/?