του David Landes
Για να κατανοήσει κανείς την άνοδο και την πτώση των αυτοκρατοριών, πρέπει πάντα να παρατηρεί τις δυνάμεις και τις περιστάσεις στο  εσωτερικό των  χωρών όσο και τις συνθήκες στην ευρύτερη περιοχή κυριαρχίας τους.  Όταν οι Πορτογάλοι κατέκτησαν τον Νότιο Ατλαντικό, βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της τεχνικής της πλοήγησης. Η ετοιμότητα να διδαχθούν από ξένους σοφούς, πολλοί εκ των οποίων ήταν Εβραίοι είχε οδηγήσει στη γνώση που μεταφράστηκε αμέσως σε πρακτική εφαρμογή – και όταν, το 1492, οι Ισπανοί αποφάσισαν να εξαναγκάσουν τους Εβραίους τους η να ομολογήσουν πίστη στο χριστιανισμό ή να φύγουν, πολλοί Εβραίοι κατέφυγαν ως  πρόσφυγες στην Πορτογαλία, όπου τα αντισημιτικά αισθήματα δεν ήταν τόσο έντονα.
Το 1497 όμως, η πίεση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και τη της Ισπανίας ανάγκασε το πορτογαλικό στέμμα να εγκαταλείψει αυτή την πολιτική ανεκτικότητας. Περίπου εβδομήντα χιλιάδες Εβραίοι αναγκάστηκαν να βαπτιστούν με ψευδή αλλά εντούτοις έγκυρο θρησκευτικά τρόπο. Το 1506, η Λισαβόνα έζησε το πρώτο πογκρόμ, που είχε σαν αποτέλεομα να θανατωθούν δύο χιλιάδες «προσηλυτισμένοι» Εβραίοι. (Στην Ισπανία γίνονταν τέτοια πογκρόμ επί διακόσια χρόνια.)

 Εκτοτε, η πνευματική και επιστημονική ζωή της Πορτογαλίας κατρακυλούσε σε μια άβυσσο θρησκοληψίας, φανατισμού και καθαρότητας τον αίματος.
Η παρακμή ήταν σταδιακή. Η πορτογαλική Ιερά Εξέταση ιδρύθηκε στη δεκαετία τον 1540 και οδήγησε στην πυρά τον πρώτο αιρετικό της το 1543 αλλά δεν επέδειξε άκαμπτη αδιαλλαξία μέχρι τη δεκαετία τον 1580, οπότε τα στέμματα της Πορτογαλίας και της Ισπανίας ενοποιήθηκαν στο πρόσωπο τον Φιλίππου τον Δευτέρου. Εν τω μεταξύ, οι κρυπτοεβραίοι, μεταξύ των οποίων και ο Αβραάμ Ζακούι και άλλοι αστρονόμοι, θεώρησαν ότι η ζωή στην Πορτογαλία ήταν αρκετά επικίνδυνη και εγκατέλειψαν μαζικά τη χώρα. Πήραν μαζί τους χρήματα, εμπορική τεχνογνωσία, διασυνδέσεις, γνώση και -κάτι ακόμη σοβαρότερο- τις αμέτρητες ποσότητες περιέργειας και διαφωνίας που αποτελούν τη μαγιά της σκέψης.

Ήταν μια απώλεια, αλλά σε θέματα αδιαλλαξίας η μεγαλύτερη απώλεια του διώκτη είναι η προσβολή που προκαλεί ο ίδιος στον εαυτό τον. Είναι η διαδικασία αυτουποβιβασμού που προσδίδει στο διωγμό τη διάρκεια του, τον καθιστά όχι το γεγονός της στιγμής ή μιας βασιλικής θητείας, αλλά διαρκές συμβάν ολοκλήρων ζωών και αιώνων. Το 1513, η Πορτογαλία ήταν περιζήτητη για τους αστρονόμους, τη δεκαετία τον 1520 η επιστημονική ηγεσία είχε φύγει. Η χώρα προσπάθησε να δημιουργήσει μια νέα χριστιανική αστρονομική και μαθηματική παράδοση αλλά απέτυχε, και μάλιστα η αιτία ήταν πως οι καλοί αστρονόμοι θεωρούνταν ύποπτοι για ιουδαϊσμό. (Συγκρίνετε με την αντίστοιχη υποψία της ισπανικής Ιεράς Εξέτασης για τους γιατρούς.)

Οπως συνέβη και στην Ισπανία, ετσι και οι Πορτογάλοι έβαλαν τα δυνατά τους να οχυρωθούν έναντι των ξένων και αιρετικών επιρροών. Η εκπαίδευση ελεγχόταν από την Εκκλησία, η οποία διατηρούσε ένα μεσαιωνικού τύπον κύκλο σπουδών που είχε ως πυρήνα τον τη γραμματική, τη ρητορική και το σχολαστικισμό. Χαρακτηριζόταν από την επιδειξιομανία και τη λεπτολογία (υπήρχαν περίπου 247 ομοιοκατάληκτοι κανόνες της σύνταξης των λατινικών ουσιαστικών που τους μάθαιναν απέξω).Η μόνη επιστήμη ανωτάτου επίπεδου διδασκόταν σε μια πανεπιστημιακή σχολή ιατρικής στην Κοΐμπρα. Ακόμη και εκεί, ελάχιστοι καθηγητές ήταν διατεθειμένοι να εγκαταλείψουν τον Γαληνό* για να διδάξουν Χάρβεϊ  ή να διδάξουν τις ακόμη πιο επικίνδυνες ιδέες του Κοπέρνικου, τον Γαλιλαίου και του Νεύτωνα, που όλες ήταν απαγορευμένες από τους Ιησουίτες μέχρι το 1746. Μάλιστα, μέχρι τόσο αργά.

Στο ίδιο διάστημα, οι Πορτογάλοι φοιτητές δεν μετέβαιναν στο εξωτερικό για σπουδές και η εισαγωγή βιβλίων ελεγχόταν αυστηρά από τούς επιθεωρητές που έστελνε η Ιερά Σύνοδος να προϋπαντούν τα εισερχόμενα πλοία και να επισκέπτονται τα βιβλιοπωλεία και τις βιβλιοθήκες. To 1547 καταρτίστηκε ένα πρώτος κατάλογος των απαγορευμένων βιβλίων, διαδοχικές επεκτάσεις κορυφώθηκαν στη τεράστια λίστα του 1624 – έκαναν το καλύτερο για να σώσουν τις ψυχές των Πορτογάλων.

Στο εσωτερικό του βασιλείου αλλά και στο εξωτερικό, ένα τριπλό λογοκριτικό εμπόδιο μετά βίας έδινε την άδεια για την έκδοση βιβλίων και αποθάρρυνε την δημιουργικότητα. Όπου επιτρέπονταν τυπογραφεία (στην Γκόα, αλλά όχι στη Βραζιλία) ήταν στα χέρια κληρικών, γενικώς των Ιησουιτών, οι οποίοι περιόριζαν τις εκδόσεις τους σε λεξικά και σε βιβλία θρησκευτικού περιεχομένου *** Από τη Βραζιλία και την Αγκόλα, ακόμη και αυτά τα ασφαλή υλικά έπρεπε να σταλούν στην Πορτογαλία για να περάσουν πριν από τη λογοκρισία.Δεν είναι να απορεί κάνεις και πολύ που αποσυντέθηκε η επιστήμη και η θεωρία.

 Ελάχιστοι προνομιούχοι τελικά ξέφευγαν από τονς έλεγχους – έτσι στους ευγενείς και τους κληρικούς που ήταν μέλη της βασιλικής ιστορικής ακαδημίας (που ιδρύθηκε το 1720), όλοι ερασιτέχνες, επιτρεπόταν να εισάγουν τα απαγορευμένα βιβλία, αλλά αυτοί το έβρισκαν ευκολότερο να γράφουν δουλοπρεπείς ευλογίες της βασιλικής οικογένειας.

Βεβαίως, ήταν αδύνατο να απομονωθεί μια χώρα που επιδίωκε να συμβαδίσει με την Ευρώπη και να δημιουργήσει μια αυτοκρατορία. Οι Πορτογάλοι διπλωμάτες και οι πράκτορες στο εξωτερικό επέστρεφαν με το μήνυμα ότι ο υπόλοιπος κόσμος κινούνταν ενώ η Πορτογαλία έμενε στάσιμη. Αυτοί οι estrangeirados -το υποτιμητικό τους παρατσούκλι- προκαλούσαν βαθιά καχυποψία διότι θεωρούνταν μολυσμένοι. Η πορτογαλική περηφάνια τους απέρριπτε ανεπιφύλαχτα. Ατυχέστατο. Διότι αυτοί διαπίστωσαν ότι ελάχιστοι Πορτογάλοι μπορούσαν να δουν ή θα έβλεπαν: Οτι η επιδίωξη της χριστιανικής ομοιομορφίας ήταν βλακώδης- ότι η Ιερά Υπηρεσία της Ιεράς Εξέτασης ήταν μια εθνική καταστροφή- ότι η Εκκλησία καταβρόχθιζε τον πλούτο της χωρας, ότι η αποτυχία της κυβέρνησης στην ανάπτυξη της γεωργίας και της βιομηχανίας είχε υποβιβάσει την Πορτογαλία στο ρόλο της «καλύτερης και πιo επικερδούς αποικίας της Αγγλίας». (Οι Βρετανοί κλασικοί οικονομολόγοι θα το έθεταν διαφορετικά. Η Πορτογαλία ήταν το παράδειγμα που είχε επιλέξει ο Ντέιβιντ Ρικάρντο για τα κέρδη τον εμπορίου και την επιδίωξη τον συγκριτικού πλεονεκτήματος.)

Η μειονεξία των Πορτογάλων στον πνευματικό τομέα σύντομα έγινε αντικείμενο περιφρόνησης: Ετσι, ο Ντιόγκο ντο Κούτο αναφέρεται, στα 1603, στην «εντέλεια και την έλλειψη περιέργειας αυτού τον πορτογαλικού μας έθνους»’ και ο Φράνσις Πάρι, ο Άγγλος διπλωματικός απεσταλμένος στη Λισαβόνα, το 1670, παρατηρεί ότι -“οι άνθρωποι είναι τόσο λίγο περίεργοι που κανείς δεν γνωρίζει περισσότερα απο όσα είναι απλώς αναγκαία για τον ίδιο” και η Αγγλίδα επισκέπτρια τον 18ου αιώνα Μαίρη Μπρίρλεϊ σημειώνει ότι “η μεγάλη μάζα τον λαού δεν είχε καμιά κλίση στην ανεξαρτησία της σκέψης και εκτός ελαχίστων περιπτώσεων αποστρεφόταν πάρα πολύ την πνευματική δραστηριότητα, για να αμφισβητεί ό,τι είχε διδαχθεί». 
Με αυτο το αυτο-επιβεβλημένο κλείσιμο, οι Πορτογάλοι έχασαν την ικανοτητα τους ακόμη και σε εκείνους τους τομείς που κάποτε κυριαρχούσαν. «Από ηγέτες της εμπροσθοφυλακής της θεωρίας και της πρακτικής του πλοηγείν, κατάντησαν οι βραδυπορούντες της οπισθοφυλακής».

Στο τέλος τον 17ου αιώνα, αρκετοί από τους πλοηγούς στο carreira da India (το ινδικό εμπόριο) ήταν ξένοι. Είχαν παρέλθει οι εποχές των άκρως απόρρητων ναυτικών χαρτών- οι Ολλανδοί είχαν καλύτερους. Και όταν ο αρχιμηχανικός έπεισε το βασιλιά Ιωάννη τον Πέμπτο (βασίλεψε στα 1706-1750) να ανανεώσει τη διδασκαλία των μαθηματικών, της στρατιωτικής μηχανικής και της αστρονομίας τα απαιτούμενα όργανα εισηχθησαν απο το εξωτερικό.

To 1600, ακόμη δε περισσότερο το 1700, η Πορτογαλία είχε γίνει μια οπισθοδρομική και αδύναμη χωρα. Οι κρυπτοεβραίοι επιστήμονες, μαθηματικοί και γιατροί των προηγούμενων χρόνων είχαν φύγει, δεν εμφανίστηκαν αιρετικοί για να καταλάβουν τη θέση τους. Το 1736, ο Ντομ Λουίς ντα Κούνα θρηνούσε για την απουσία κοινότητας μεταρρυθμιστών (καλβινιστων) στην Πορτογαλία. Σημείωσε ότι η πρόκληση των ουγενότων είχε εμποδίσει την Καθολική Εκκλησία της Γαλλίας να βυθιστεί στο «οικτρό» επίπεδο των Πορτογάλων αδελφών της.  Πολύ προκλητικά  λόγια, αλλα εύστοχα: Αν και τα κέρδη απο το εμπόριο προϊόντων είναι ουσιαστικά, είναι μικρά συγκρινόμενα με το εμπόριο των ιδεών.

______________________________
*Ελληνας βιολόγος, φυσιολόγος και ανατόμος ( 129-200 μ.Χ). Πίστευε για την κυκλοφορία του αίματος ότι οι φλέβες και οι αρτηρίες ανήκουν σε δυο τελείως διαφορετικά φυσιολογικά και ανατομικά συστήματα. Συγκεκριμένα πίστευε ότι το φλεβικό σύστημα έχει την πηγή του στο συκώτι, ενώ το αρτηριακό στην καρδιά, Οι απόψεις του επικρατούσαν μέχρι την ανακάλυψη του Χάρβεϊ. (Σ.τ.Ε.Ε.)
*** Η τυπογραφία δεν εισήχθη στη Βραζιλία μέχρι το 1807, όταν μεταφέρθηκε εκεί η πορτογαλική Αυλή. Οι σύγχρονες γραφειοκρατίες κρατούν αρχεία και εκδίδουν διατάγματα και κανονισμούς και ένα τυπογραφείο ήταν κάτι εκ των ουκ ουκ άνευ – Lang, Portuguese Brazil, a. 195. (Σ.τ.Σ.)

Από το βιβλίου του David Landes  “Ο πλούτος και η φτώχεια των εθνών“