Το βιβλίο μπορούν να το προμηθευτούν οι φίλοι του ιστολογίου από το βιβλιοπωλείο ΙΝΦΟΓΝΩΜΩΝ: Φιλελλήνων 14, Σύνταγμα, τηλ. 210 3316036, bookstore@infognomon.gr
Tα ταχυδρομικά έξοδα για αντικαταβολή στο εσωτερικό βαρύνουν το βιβλιοπωλείο.

Του Σάββα Καλεντερίδη
Στρατηγικό βάθος και νεοοθωμανικό όραμα
Από τη στιγμή που ο καθηγητής Αχμέτ Νταβούτογλου ανέλαβε σύμβουλος της τουρκικής κυβέρνησης και στη συνέχεια υπουργός εξωτερικών, άρχισε να συζητείται έντονα στην Ελλάδα το δόγμα του «στρατηγικού βάθους» και το «νεοοθωμανικό όραμα» της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Οι συζητήσεις και ο θόρυβος γύρω από το θέμα, που από ένα σημείο και μετά πήρε το χαρακτήρα άσκησης ψυχολογικής πίεσης επί της ελληνικής κοινής γνώμης, κορυφώθηκαν το διάστημα αυτό, μετά την έκδοση στα ελληνικά του βιβλίου του Τούρκου υπουργού εξωτερικών «Το Στρατηγικό Βάθος. Η Διεθνής Θέση της Τουρκίας», από τις εκδόσεις ΠΟΙΟΤΗΤΑ.
Ο Αχμέτ Νταβούτογλου, μέσα από τις σελίδες του βιβλίου του, που αξίζει να διαβαστεί, αφού σ’ αυτό παρουσιάζει (εκθέτει) τις βασικές αρχές της νέας τουρκικής εξωτερικής πολιτικής και προσπαθεί να εξηγήσει στους γραφειοκράτες αλλά και στον τουρκικό λαό τους λόγους για τους οποίους η Τουρκία θα πρέπει να αναδείξει το ιστορικό βάθος της Οθωμανικής παρουσίας στις χώρες που προέκυψαν από τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ανάλογα να διεκδικήσει έναν ιδιαίτερο ρόλο στην ευρύτερη περιοχή, στα πλαίσια αυτού του νεοοθωμανικού οράματος.
Το θέμα είναι μεγάλο και είναι αδύνατο να αναλυθεί στα πλαίσια ενός άρθρου. Εμείς θα προσπαθήσουμε να αναπτύξουμε ορισμένες σκέψεις, να σταχυολογήσουμε ορισμένες απόπειρες εφαρμογής αυτού του δόγματος και να εκθέσουμε τα συμπεράσματά μας.

Τα συστατικά στοιχεία του στρατηγικού βάθους
Πρώτα απ’ όλα, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η ιστορική και γεωπολιτική προσέγγιση που επιχειρεί ο Νταβούτογλου σε σχέση με την Οθωμανική παρουσία στην περιοχή είναι ανεστραμμένη, αφού, για παράδειγμα, παραβλέπεται η στρατιωτική κατοχή και η σκλαβιά δεκάδων εθνών και εθνοτήτων επί τέσσερις και πέντε αιώνες, ενώ η στρατιωτική ήττα των Οθωμανών κατά τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες που ξεκίνησαν με την Ελληνική Επανάσταση, το 1821, και οδήγησαν στη διάλυση της Αυτοκρατορίας, ονομάζονται από τον ίδιο «αποχώρηση».
Ένα άλλο σημείο που αξίζει να αναφερθεί είναι η αγωνιώδης προσπάθεια του Νταβούτογλου να παρουσιάσει το ιστορικό και πολιτισμικό μεγαλείο και (τουρκογενές) στρατηγικό βάθος της περιοχής, με επίκεντρο τη σύγχρονη Τουρκία και σημείο αναφοράς την Οθωμανική κατοχή, το Ισλάμ και τον Τουρκισμό. Η παραδοχή αυτή, που αποτελεί το θεμέλιο λίθο του δόγματος του στρατηγικού βάθους, παραβλέπει το γεγονός ότι η ιστορία και ο πολιτισμός προϋπήρχαν και πριν την εμφάνιση των Τούρκων στην περιοχή και σίγουρα δεν έχουν ως αφετηρία το 1071 ή το 1453. Εάν δεχτούμε δε ότι οι Τούρκοι μάλλον κατέστρεψαν παρά δημιούργησαν πολιτισμό, η έννοια του στρατηγικού βάθους αντί για πλεονέκτημα μπορεί να αποδειχτεί στρατηγικό μειονέκτημα του νταβουτόγλειου ιδεολογήματος αλλά και της ίδιας της Τουρκίας. Για παράδειγμα, θα μπορούσε να ρωτήσει κανείς τον κ. Νταβούτογλου: Πώς μπορείτε να μιλάτε για (τουρκικό) στρατηγικό βάθος, τη στιγμή που οι κυριότεροι αρχαιολογικοί χώροι της Τουρκίας προϋπήρχαν της εμφάνισης των Τούρκων στην περιοχή, ενώ η ίδια η πρωτεύουσα και οι δεκαπέντε μεγαλύτερες πόλεις της Τουρκίας έχουν μέχρι και σήμερα ελληνικά ονόματα;

Οι τομείς διαφοροποίησης της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής
Όσον αφορά τη διαφοροποίηση της παραδοσιακής τουρκικής εξωτερικής πολιτικής από τότε που άρχισε να εφαρμόζεται το νέο δόγμα, μπορούμε να την εντοπίσουμε σε τρεις τομείς.
Ο πρώτος, και αυτός που κατά την άποψή μας θα πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα, είναι ο τομέας της οικονομικής διπλωματίας, στον οποίο το τουρκικό κράτος και η τουρκική εξωτερική πολιτική έχει δώσει τεράστια βαρύτητα, με ανοίγματα στη Ρωσία, την Αφρική, τη Νότιο Αμερική, τον Αραβικό Κόσμο, την Ασία, την Άπω Ανατολή, ανοίγματα που εκτόξευσαν τις τουρκικές εξαγωγές στα 150 δισεκατομμύρια δολάρια, με στόχο αυτές να ξεπεράσουν τα 300 δις τα επόμενα δέκα χρόνια, καθιστώντας την Τουρκία μια από τις δέκα μεγαλύτερες οικονομίες του πλανήτη.
Ο δεύτερος είναι η (σχετιζόμενη και με την οικονομική διπλωματία) εξωστρέφεια της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής και η προσπάθεια χειραφέτησής της από τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ, εξωστρέφεια που θα πρέπει να μεταφραστεί ως προσπάθεια ανάπτυξης αυτόνομων σχέσεων με μεγάλες ή νέες περιφερειακές δυνάμεις στον κόσμο, όπως η Ρωσία, η Βραζιλία, η Ινδία κλπ, με στόχο να πλασαριστεί και η ίδια στις νέες περιφερειακές δυνάμεις του πλανήτη και να ορίζει αντί να είναι αναγκασμένη να αποδέχεται τις παγκόσμιες πολιτικές.
Και ο τρίτος είναι η στυγνή πολιτική εκμετάλλευση της θρησκευτικής ταυτότητας της Τουρκίας αποκλειστικά για δικούς της γεωστρατηγικούς και γεωπολιτικούς στόχους, είτε μέσα από την καλλιέργεια της λεγόμενης τουρκοϊσλαμικής σύνθεσης και την ανάλογη οργάνωση των μουσουλμανικών πληθυσμών που κατοικούν στην ευρύτατη περιοχή των Βαλκανίων, του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας, είτε μέσα από την ενίσχυση του ρόλου της και τον σταδιακό πολιτικό ‘εκτουρκισμό’ της Ισλαμικής Διάσκεψης.

Δυναμισμός και εξωστρέφεια της τουρκικής οικονομίας
Όσον αφορά τον πρώτο τομέα, θεωρούμε ότι ο δυναμισμός και η εξωστρέφεια της τουρκικής οικονομίας είναι το στοιχείο εκείνο που θα πρέπει να αναλυθεί και να προσεχθεί ιδιαίτερα, αφού αυτό το στοιχείο από μόνο του θα μπορούσε να καταστήσει την Τουρκία περιφερειακή δύναμη και παγκόσμιο παίκτη, άσχετα με τον αν έχει υιοθετήσει ή όχι το δόγμα Νταβούτογλου.

Η εξωστρέφεια της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής
Όσον αφορά τον δεύτερο τομέα, πρέπει να σημειώσουμε ότι η εξωστρέφεια της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής την τελευταία δεκαετία πράγματι είναι κάτι πρωτόγνωρο, αφού η παραδοσιακή τουρκική εξωτερική πολιτική από το 1923 μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα είχε ως απαράλλακτο παρονομαστή την εσωστρέφεια. Ποιο ήταν, όμως, το στοιχείο εκείνο που ώθησε την Τουρκία σε αυτή τη θεαματική αλλαγή; Ήταν όντως η εφαρμογή του δόγματος Νταβούτογλου ή κάτι άλλο;
Κατά την άποψή μας το στοιχείο εκείνο που ώθησε την Τουρκία σε αυτή την απότομη στροφή στην εξωτερική της πολιτική, εκτός από την υποστήριξη της οικονομικής διπλωματίας, ήταν το στρατηγικό αδιέξοδο που αντιμετωπίζει η Τουρκία σε σχέση με την ένταξή της σε έναν παγκόσμιο πολιτικό πόλο ο οποίος θα ήταν αποφασισμένος να ανεχθεί και να στηρίξει την πολιτική που ακολουθεί η Τουρκία στο Κουρδικό.
Τι εννοούμε.

Το στρατηγικό αδιέξοδο της Τουρκίας
Η Τουρκία είναι αποφασισμένη να ακολουθήσει στο Κουρδικό τη γνωστή πολιτική που ακολούθησε μέχρι τώρα απέναντι στις θρησκευτικές και εθνικές μειονότητες. Δηλαδή, θρησκευτική και εθνική αφομοίωση ή γενοκτονία. Η πολιτική αυτή είναι προφανές ότι δεν γίνεται αποδεκτή από το ΝΑΤΟ-ΗΠΑ ούτε από την Ε.Ε., γεγονός που συνιστά για την Τουρκία ένα τεράστιο στρατηγικό αδιέξοδο και την αναγκάζει να στραφεί αλλού για να βρει υποστηρικτές ή συνενόχους στις πολιτικές της.
Για να αντιληφθούμε καλύτερα το στρατηγικό αδιέξοδο της Τουρκίας, θα πρέπει να εξετάσουμε την πολιτική των ΗΠΑ και του Ισραήλ στο Κουρδικό και το Ιράν.

Κουρδικό
Όσον αφορά το Κουρδικό, είναι γνωστό σε όλους ότι οι ΗΠΑ και το Ισραήλ εδώ και δεκαετίες προετοιμάζουν ένα Κουρδικό κράτος στην περιοχή, το οποίο, μάλιστα, είναι αδύνατον να επιβιώσει χωρίς την υποστήριξη της Ουάσιγκτον και του Τελ Αβίβ και χωρίς διέξοδο στη θάλασσα και μάλιστα μέσω εδαφών της τουρκικής επικράτειας.
Οι ΗΠΑ με τις στρατιωτικές επεμβάσεις τους στο Ιράκ το 1991 και το 2003 έχουν δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες κατ’ αρχάς για τη δημιουργία και εν συνεχεία τη σταδιακή διεθνή νομιμοποίηση του αυτόνομου κουρδικού κράτους του Νοτίου Κουρδιστάν ή Βορείου Ιράκ. Πίεσαν μάλιστα ασφυκτικά την Τουρκία να συμβάλλει και να συνδράμει σ’ αυτό, είτε μέσω της PROVIDE COMFORT, που επιχειρούσε επί εικοσαετία από το τουρκικό έδαφος (Βάση Ιντζιρλίκ), είτε μέσω παροχής διευκολύνσεων, όπως για παράδειγμα η εξαγωγή κουρδικού πετρελαίου από τον αγωγό Κιρκούκ-Τζεϋχάν και η χρήση από τους Κούρδους για εμπορικούς λόγους των λιμανιών της Μερσίνας και της Αλεξανδρέττας. Η επιχειρούμενη περιθωριοποίηση, μάλιστα, του στρατού και της ΕΡΓΕΝΕΚΟΝ και η υποστήριξη των ΗΠΑ και του εβραϊκού παράγοντα προς τον Ερντογάν, θα πρέπει να θεωρηθούν ως ποινή για τους πρώτους για την άρνηση και ως επιβράβευση του δεύτερου για την, κατ’ αρχάς, αποδοχή του σχεδιασμού αυτού.

Η πολιτική των μηδενικών προβλημάτων και το Κουρδικό
Ενώ προχωρεί ο ανωτέρω σχεδιασμός και εξασφαλίζεται, κατ’ αρχάς, η συναίνεση και συνεργασία του Ερντογάν στην παροχή διευκολύνσεων, στην ενδυνάμωση και εν τέλει αναγνώριση του αυτόνομου κράτους του Νοτίου Κουρδιστάν από την Άγκυρα, το κουρδικό κίνημα στην Τουρκία, παρά τα περί του αντιθέτου λεγόμενα από τους ‘ελληνικούς’ κύκλους της προδοσίας και της παράδοσης του Αμπντουλλάχ Οτζαλάν στους Τούρκους, γιγαντώνεται και η πολιτική πτέρυγα του ΡΚΚ γίνεται η κυρίαρχη δύναμη στο τουρκικό ή Βόρειο Κουρδιστάν, δημιουργώντας στην Τουρκία του ‘στρατηγικού βάθους’ έναν μεγάλο στρατηγικό εφιάλτη.
Ακριβώς τη στιγμή αυτή, η Τουρκία, πιεζόμενη από μέσα και από έξω από τις εξελίξεις στο κουρδικό, αναγκάζεται να υιοθετήσει την πολιτική των μηδενικών προβλημάτων, κάνοντας ‘ανοίγματα’ χωρίς κανέναν πολιτικό αντίκρισμα προς τις γειτονικές χώρες (Αρμενία, Ιράν, Συρία, Ελλάδα κλπ). Η υιοθέτηση της πολιτικής αυτής δεν αποτελεί συστατικό της νεοοθωμανικής πολιτικής αλλά γίνεται εξ ανάγκης, δηλαδή, για να αποδυναμωθεί πολιτικά το κουρδικό κίνημα και να περιοριστεί ο ρόλος του στρατού, ο οποίος παραμένει ο βασικός πολιτικός αντίπαλος του Ερντογάν και του κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ). Και το λέμε αυτό γιατί οι χώρες που δέχονται το ‘άνοιγμα’ της Τουρκίας δεν μπορούν να συνεχίζουν να στηρίζουν τους Κούρδους της Τουρκίας (όσες το κάνουν), ενώ όταν βρίσκεται σε εξέλιξη η πολιτική των ‘ανοιγμάτων’ και των μηδενικών προβλημάτων, υποχωρούν από την ατζέντα τα θέματα ασφάλειας με τις γειτονικές χώρες και αυτομάτως περιορίζεται ο ρόλος του στρατού στη διαχείρισή τους.

Το ζήτημα του Ιράν
Όσον αφορά το Ιράν, οι ΗΠΑ, που με τις στρατιωτικές επεμβάσεις τους το 1991 και το 2003 έχουν δημιουργήσει ένα περιβάλλον δυναμικής αστάθειας στο Ιράκ, κατάσταση που θεωρείται ως μείζων απειλή από την Άγκυρα, προετοιμάζονται, αυτή τη φορά με τη φανερή εμπλοκή του Ισραήλ, να επέμβουν στο Ιράν. Η επέμβαση αυτή θεωρείται ότι θα δημιουργήσει ένα νέο πεδίο δυναμικής αστάθειας στα ανατολικά της Τουρκίας, εξέλιξη που θα συμπεριλάβει αυτόματα και την Τουρκία, τουλάχιστον το ΝΑ της τμήμα, σε ένα ευρύτερο πεδίο δυναμικής αστάθειας, κατάσταση την οποία η Άγκυρα θα είναι αδύνατον να διαχειριστεί.
Μάλιστα, πίσω από τα ανοίγματα της Τουρκίας και τη συμπόρευσή της με το Ιράν στο θέμα του απεμπλουτισμένου ουρανίου, στη στρατιωτική συνεργασία Άγκυρας-Τεχεράνης για την αντιμετώπιση του ΡΚΚ-PJAK και στη Γάζα (επιχείρηση Μαβί Μαρμαρά), μπορούμε να διακρίνουμε τον γεωπολιτικό τρόμο της Τουρκίας απέναντι στο ενδεχόμενο μιας επιχείρησης εναντίον του Ιράν, αποτέλεσμα του οποίου είναι οι προσπάθειες που καταβάλλει η Άγκυρα για εκτροπή των δρομολογημένων εξελίξεων στο θέμα του Ιράν και στο Κουρδικό.
Δεν θα ήταν δε καθόλου υπερβολικό να αναζητήσουμε πίσω από τα σοβαρά προβλήματα που παρουσιάζονται στις σχέσεις Τουρκίας-Ισραήλ τον τρόμο της Άγκυρας για τις συνθήκες που θα προκύψουν από μια ενδεχόμενη στρατιωτική επιχείρηση εναντίον του Ιράν.

Συμπεράσματα
Η αλλαγή στον τρόπο άσκησης της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής με την εμφάνιση στο προσκήνιο του Αχμέτ Νταβούτογλου είναι γεγονός και η αλλαγή αυτή συνίσταται στην επίδειξη μιας έντονης εξωστρέφειας και εναγώνιας αναζήτησης/δημιουργίας νέων γεωπολιτικών συσχετισμών για την Άγκυρα, πολιτική που, σημειωτέον, δεν βρίσκει αντίθετο το στρατιωτικό και διπλωματικό κατεστημένο της Άγκυρας.
Η άσκηση δραστήριας οικονομικής διπλωματίας, ως στοιχείο της εξωστρέφειας της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, και η ενίσχυση της παραγωγικής βάση της Τουρκίας μέσα από το άνοιγμα νέων αγορών και την αύξηση των εξαγωγών, αποτελεί στοιχείο που απαιτεί βαθιά ανάλυση/αξιολόγηση και συνεχή παρακολούθηση από όλους τους ενδιαφερομένους.
Κατά τ’ άλλα, η παρατηρούμενη έντονη εξωστρέφεια στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας μπορεί να θεωρηθεί ότι εκπορεύεται από την υιοθέτηση του δόγματος του στρατηγικού βάθους και του ιδεολογήματος του νεοοθωμανισμού του Αχμέτ Νταβούτογλου. Παράλληλα όμως θα πρέπει να αναζητήσουμε σ’ αυτήν -καθώς και στην πολιτική των μηδενικών προβλημάτων με τις γειτονικές χώρες- το στρατηγικό αδιέξοδο και τον γεωπολιτικό τρόμο της Άγκυρας, μπροστά στις εξελίξεις που σχετίζονται με το Κουρδικό και το ενδεχόμενο στρατιωτικής επιχείρησης εναντίον του Ιράν, ενδεχόμενο που αν γίνει πραγματικότητα θα καταστήσει αυτομάτως την Τουρκία μέρος ενός ευρύτερου πεδίου δυναμικής αστάθειας.
Με άλλα λόγια, σε αυτό το φαινόμενο της παρατηρούμενης υπερδιέγερσης και υπερκινητικότητας της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής θα μπορούσαμε να πούμε ότι θα πρέπει να αποτελεί μόνιμο ζητούμενο η εύρεση της διαχωριστικής γραμμής ανάμεσα στο νεοοθωμανικό όραμα και στην αγωνιώδη προσπάθεια φυγής προς τα εμπρός, για να ξεπεραστούν τα τεράστια προβλήματα που δημιουργούν στην Άγκυρα οι εξελίξεις στο Κουρδικό και το ενδεχόμενο μιας στρατιωτικής επέμβασης στο Ιράν.