-Όμηροι: Για την ασφάλειά τους συλλάμβαναν και κρατούσαν μέσα στα φυλάκιά τους, κατοίκους από τα γύρω χωριά οι οποίοι θα ήταν και “υπεύθυνοι’’ για ότι συνέβαινε στην περιοχή. Οι άμοιροι εναλλάσσονταν κάθε τρείς ή τέσσερις μέρες.
-“Να σημειώσω συμπληρωματικά ότι στο ενδιάμεσο 23-26 Μαΐου έγιναν οι ομαδικές εκτελέσεις του άμαχου πληθυσμού στα Μυσσίρια όπου 88 άμαχοι πολίτες γυναίκες, άνδρες νέοι και γέροντες εκτελέστηκαν στην Άμμο των Μυσσιρίων σε αντίποινα για την αντίσταση που προέβαλε ο άμαχος πληθυσμός της περιοχής.”

Η Μάχη της Κρήτης στα Σφακιά
Γράφει ο ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΚΟΠΑΣΗΣ*

Βαθειά πεποίθησή μου είναι ότι η τιμητική πρόσκληση ως ομιλητή στον εορτασμό της Μάχης της Κρήτης στα Σφακιά και με την ευκαιρία να σας ευχαριστήσω θερμά όλους δια του δημάρχου Σφακίων Σήφη Λύκου, είναι η σύνδεσή μου με τη ζωντανή ιστορία του τόπου και των ημερών εκείνων, κυρίως μέσω του πατέρα μου Νίκου Κοπάση.

Θα προσπαθήσω λοιπόν να αναφέρω στον επετειακό μου λόγο, τις μνήμες των ανθρώπων που γνωρίζω και τις έχουν δημοσιοποιήσει, αγνοώντας ενδεχόμενα και πιο σημαντικά περιστατικά ή στιγμές της ιστορίας, ζητώντας την κατανόησή σας.

Πηγές μου, όπως προανέφερα, ο πατέρας μου Νίκος Κοπάσης, το βιβλίο του Γιώργου Μανουσέλη “Σφακιά τα Πέτρινα Χρόνια 1940 -1945”, το βιβλίο του Πάρι Κελαϊδή “Η Ιστορία των Σφακίων και η Μυθολογία τους’’ και βιβλία του Γερωνυμάκη Κανάκη. Όλοι τους πρωταγωνιστές και παρόντες για να μας διαβεβαιώσουν σχετικά με την ακρίβεια των διηγήσεών τους.

Αλλά ας τα πάρουμε από την αρχή
Οι μνήμες του Γερωνυμάκη Κανάκη είναι χαρακτηριστικές
… “Τα πιο πολλά στρατευμένα παιδιά της Κρήτης δεν καταφέρανε να κατεβούνε στο νησί μας μετά την επικράτηση των Γερμανών…

…Στις 20/5/41 βρέθηκα στον Βουβά όταν είδα 12 αεροπλάνα που πέρασαν από το μέρος του Αποκόρωνα προς το Λιβυκό. Αμέσως η μητέρα μου φώναξε να γυρίσω σπίτι γιατί όπως έμαθε πέσανε αλεξιπτωτιστές στα Χανιά. Γύρισα και πήγα στο μιτάτο. Ο πατέρας μου πήρε την οικογένειά μας και πήγανε στα Πορόκαπνα σ’ ένα σπήλιο. Όλο το χωριό έπιασε τα βουνά, τα φαράγγια και τα βάραθρα, ειδικά όταν ο εχθρός άρχισε να προχωρεί στα ίδια εκείνα μέρη που πριν από μισό αιώνα εδέχονταν και τότε τους γονείς και τους προγόνους μας εξ αιτίας άλλων βαρβάρων, των Τούρκων. Στο Πρινοσέλι, στη Σκοτεινή, στους Δαφνοσπήλιους, στην Κοντογονατέ και σε κάθε σπηλιαράκι εμεταφέραμε την πείνα, τις στερήσεις και το έντρομο άγχος μας”…

Ο Γιώργος Μανουσέλης αφηγείται:
… “Οταν άρχισε η Μάχη της Κρήτης και πέφτανε οι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές τον Μάιο του 1941 στον Κάμπο Χανίων, ήρθε η είδηση και στον Καλλικράτη. Όλοι οι άντρες από το χωριό τρέξαμε στο «Σαπουνά», τοποθεσία στα δυτικά του χωριού προς τα Χανιά. Κρατούσε ο καθένα ό,τι βρήκε, παλιοντούφεκο, σπαθοράβδι… όλοι ήταν έτοιμοι για πόλεμο. Στα Σφακιά δεν πέσανε αλεξιπτωτιστές. Μεμονωμένοι όμως Σφακιανοί λάβανε μέρος στη Μάχη. Ο Μπούχλης ο Σήφης από τα Ασκύφου στη Μάχη του Γαλατά, ο Αντρέας Γεωργαλής μόνιμος Λοχίας, ο Βαγγέλης Βρανάς, ο Μιχάλης Ζερβός και άλλοι. Επίσης ο Νικόλαος Κοπάσης ως Ανθυπολοχαγός έλαβε μέρος στη μάχη του Σταυρωμένου στο Ρέθυμνο”…

Ο Νίκος Κοπάσης, Έφεδρος Ανθυπολοχαγός μπορεί και τώρα να μας διαβεβαιώσει για την αλήθεια της αφήγησης:
… “Την ημέρα που οι Γερμανοί έμπαιναν στην Αθήνα 27 Απριλίου 1941 ένα καΐκι φορτωμένο στρατιώτες και 3 αξιωματικούς, μας αποβίβαζε στο λιμάνι των Χανίων (είχαμε φύγει από την Καλαμάτα). Πήγα στο Φρουραρχείο και μετά από 4 μέρες παρουσιάστηκα στο V Τάγμα Πηγής Ρεθύμνου. Πριν την πτώση των αλεξιπτωτιστών βρίσκομαι με τη διμοιρία μου στην Αγία Τριάδα. Είχαμε σκάψει χαρακώματα και μέναμε κάτω από τα ελαιόδεντρα. Λίγο πριν το μεσημέρι στις 20 Μάη βλέπω να έρχονται από ανατολικά πολλά αεροπλάνα, καταδιωκτικά και βομβαρδιστικά και πετώντας σε χαμηλό ύψος να πολυβολούν και να ρίχνουν βόμβες. Ήταν τέτοια η κόλαση που προκαλούσαν οι σειρήνες των αεροπλάνων, ο βόμβος των κινητήρων, τα σφυρίγματα των βομβών και των πολυβόλων και ο δαιμονισμένος θόρυβος των τρομερών στούκας καθέτου εφορμήσεως που είναι δύσκολο να περιγραφεί.
Κατά τις 4 το απόγευμα έφυγαν τα αεροπλάνα αυτά και γέμισε ο ουρανός από μεταγωγικά και άρχισε η ρίψη των αλεξιπτωτιστών και των εφοδίων, με άσπρα κίτρινα, πράσινα, μπλε και κόκκινα αλεξίπτωτα στις θέσεις που άλλα καταδιωκτικά αεροπλάνα πριν είχαν σημαδέψει με καπνογόνα και φωτοβολίδες.

Το πρωί στις 26.5.1941 ο Διοικητής των Αυστραλών ΚΑΜΠΕΛ διέταξε επίθεση κατά των Γερμανών του Σταυρωμένου, στην επίθεση θα έπαιρναν μέρος εκτός των Αυστραλών και Ελληνικά Τμήματα, ο 2ος και ο 3ος λόχος και ο λόχος πολυβόλων όπου ήμουν εγώ. Θυμάμαι χαρακτηριστικά πως εξουδετέρωσα ένα Γερμανικό Πολυβολείο και άνοιξε ο δρόμος για την επικράτησή μας στον Σταυρωμένο και τη σύλληψη 85 Γερμανών, 42 τραυματισμένων και 43 υγειών, έναντι των οποίων η συμπεριφορά μου ήταν υποδειγματική και τους παρασχέθηκε κάθε δυνατή φροντίδα…

…Τη μεθεπομένη το πρωί δέκατη μέρα της Μάχης έρχεται ένας γνωστός μου υπολοχαγός και μου λέει «ακόμα εδώ είσαι πήγαινε να φύγεις όλη η Κρήτη έχει πέσει στα χέρια των Γερμανών». Δεν ήθελα να αφήσω τους στρατιώτες μου. Πήγα στο Χαμαλεύρι στην έδρα του Τάγματος. Ο Ταγματάρχης Καλονάς μόλις με είδε μου λέει «θάρρος παιδί μου και όλα πηγαίνουν καλά». Του είπα την πληροφορία μου. Έβαλε τα κλάματα, Μου λέει «παιδί μου χάσαμε το Μάλεμε, χάσαμε τα Χανιά και τη Σούδα από ώρα σε ώρα θα μας συλλάβουν. Οι Άγγλοι επιμένουν να κρατήσεις άμυνα για να συμπτυχτούν στου Πρέβελη. Άμα νυχτώσει να πάρεις τη Διμοιρία σου και να φύγεις προς τα Χάρκια»…
…με τους στρατιώτες μου φιληθήκαμε, ευχηθήκαμε καλή τύχη και χωρίσαμε, όταν έφτασα στην Ανώπολη οι Γερμανοί ήταν εκεί”…

Από την αφήγηση του Γιώργου Μανουσέλη
…Η μάχη της Κρήτης μετά την έβδομη μέρα είχε χαθεί. Έγινε τότε γνωστό ότι συμμαχικά πλοία θα προσέγγιζαν τα Σφακιά. Σχηματίστηκε λοιπόν μια ατέλειωτη ουρά από άνδρες που όδευαν στη Χώρα Σφακίων. Οι φάλαγγες των συμμάχων που υποχωρούσαν πεζοί και με οχήματα προς Ασκύφου, Νίμπρο και Χώρα Σφακίων υφίσταντο τρομερή καταδίωξη. Οι πεζοί υποφέρανε στην κακοτράχαλη περιοχή από δίψα από βομβαρδισμούς πολυβολισμούς και την καταδίωξη των ορεινών δυνάμεων των Γερμανών. Ο στενός δρόμος των Σφακίων, ο οποίος τέλειωνε 2 – 3 χιλιόμετρα μετά τη Νίμπρο είχε βομβαρδιστεί από τα Γερμανικά Στούκας…
…Εδώ στις χαράδρες της Νίμπρου, των Κομιτάδων και της Χώρας Σφακίων αντίκριζε κανείς όλη τη φρίκη του Πολέμου. Γκρεμισμένα αυτοκίνητα έμφορτα με εφόδια, ανοιχτά κιβώτια με κονσέρβες, καφέδες, τσιγάρα, παρακάτω σε σπηλιές, συμμαχικά στρατεύματα που λιμοκτονούσαν. Νοσοκομείο είχαν οι Βρετανοί στο σπήλιο Πέζουλο, δυτικά των Κομιτάδων στην ανατολική όχθη του Σφακιανόλαγκου. Βρέθηκα αυτόπτης μάρτυς στους Κομιτάδες και ήμουνα πάνω από 20 χρονών. Την απογοήτευση που αντίκρισα δεν μπορώ να την περιγράψω. Βρετανοί στις σπηλιές ξαπλωμένοι την ημέρα, κράνη και οπλισμός πεταμένος, οχήματα γκρεμισμένα, στρατιώτες κυνηγημένοι, ξεσκισμένοι, πεινασμένοι, απογοητευμένοι…
…Θα ήταν η ένατη μέρα της μάχης και λίαν πρωί τα Στούκας βομβάρδιζαν με σφοδρότητα τη χώρα Σφακίων, τις σπηλιές και τους συγκεντρωμένους στρατιώτες στα παράλια των Σφακίων, Βρετανούς και Έλληνες, που περίμεναν τη νύχτα, την προσέγγιση πολεμικών πλοίων για την περιπόθητη σωτήρια επιβίβαση…

Στα Σφακιά πράγματι δεν διαδραματιστήκαν τα κύρια γεγονότα, όμως στα κακοτράχαλα βουνά με τους περήφανους Σφακιανούς μεταφέρθηκε και εξελίχτηκε η Μάχη της Κρήτης.
Μια πολλή ενδιαφέρουσα κωδικοποιημένη καταγραφή με λέξεις κλειδιά περισώζει ο Πάρις Κελαϊδής για τη γενική εικόνα των Σφακίων, από την έκθεση του συνεπαρχιώτη Θεολόγου Σήφη Ανδρ Παπαδόπετρου στο βιβλίο του «Όσα δεν σβήνει ο χρόνος»:

Βομβαρδισμοί: τα Σφακιά δέχτηκαν σφοδρότατους βομβαρδισμούς, πάνω από 500 βόμβες) τις μέρες 29 έως 31 Μαΐου όταν αγγλικά πολεμικά σκάφη παραλάμβαναν μόνο άγγλους από την μητροπολιτική Αγγλία.

Αιχμάλωτοι: περισσότεροι από 7.000 σύμμαχοι και 500 Ελληνες στρατιώτες συνελήφθηκαν στην περιοχή της Χώρας και οδηγήθηκαν μέσω Νίμπρου, Ασκύφου, Βρυσών, στα Χανιά όπου κλείστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Φυλάκια: μόλις κατέλαβαν την επαρχία η Γερμανοί εγκατέστησαν φυλάκια σε διάφορα χωρία. Η έδρα τους άλλαζε κατά καιρούς όπως και ο αριθμός των ανδρών τους.
Λεηλασίες: το πρώτο πράγμα στο οποίο επιδίδονταν μόλις πρωτόμπαιναν σε κάθε χωριό ήταν να λεηλατήσουν ρουχισμό – ζώα και να αρπάξουν κάθε τρόφιμο.

Αγγαρείες: Υπέβαλαν τους ντόπιους σε υποχρεωτική εργασία, οι αγγαρείες είχαν διάρκεια συνήθως 15 ημερών και αντικαθιστούνταν με άλλους.
Αιγιαλός: το 1942 εκδόθηκε διαταγή να μην πλησιάζουν οι ντόπιοι στην παραθαλάσσια ζώνη.

Ναρκοθέτηση: τον τελευταίο χρόνο της παραμονής τους περιέζωσαν το Φραγκοκάστελλο με νάρκες.

Όμηροι: Για την ασφάλειά τους συλλάμβαναν και κρατούσαν μέσα στα φυλάκιά τους, κατοίκους από τα γύρω χωριά οι οποίοι θα ήταν και “υπεύθυνοι’’ για ότι συνέβαινε στην περιοχή. Οι άμοιροι εναλλάσσονταν κάθε τρείς ή τέσσερις μέρες.

Πρόστιμα: Επέβαλαν στου κατοίκους πρόστιμα εκατό οκάδες λάδι όταν κάποιοι άγνωστοι έκοβαν τα σύρματα των τηλεφώνων, ή έβλεπαν με τα κιάλια να διέρχεται κάποιος οπλοφόρος αντάρτης.

Εικονικές εκτελέσεις: Μεγάλο ψυχικό μαρτύριο προξενούσαν οι εικονικές εκτελέσεις με σκοπό να αποσπάσουν μαρτυρίες για Άγγλους στρατιώτες ή ένοπλους Ελληνες Αντάρτες. Έπαιρναν δύο ή τρεις χωριανούς σε σημείο που δεν υπήρχε οπτική επαφή, πυροβολούσαν στον αέρα και επέστρεφαν για να πάρουν άλλους. Το μαρτύριο το υπέστη και η οικογένειά μας όταν στην Ανώπολη, ανάμεσα στους άλλους, πήραν και τον αδελφό του πατέρα μου τον Γιώργη. Όπως αφηγείται ο πατέρας μου μπορεί να μην χύθηκαν δάκρυα όταν τον πήραν όταν όμως επέστρεψε στο σπίτι ζωντανός τα δάκρυα έτρεχαν ασταμάτητα.

Εκτελέσεις: Εκατόν τέσσερις Σφακιανοί εκτελέστηκαν μέσα στην επαρχεία Σφακίων για την πατριωτική τους δράση. Πολυπληθείς εκτελέσεις έγιναν με θύματα κατοίκους του Καλλικράτη, του Ασκύφου, της Ανώπολης και της Χώρας ενώ θύματα θρήνησαν όλα τα χωριά της επαρχίας.

Ζωοκλοπή (από ανέκδοτη μαρτυρία του Νίκου Κοπάση): Οι καπετάνιοι της Αντίστασης μεταξύ των οποίον και ο ίδιος βρέθηκαν και συμφώνησαν να σταματήσει η κακή αυτή συνήθεια μέσα στην δυστυχία της κατοχής και κατάφεραν να το περιορίσουν σημαντικά.

Εθνική Αντίσταση: Ξεχωριστό γεγονός στην Εθνική Αντίσταση που συγκροτήθηκε αμέσως στα Σφακιά, χωρίς να έχει έντονα πολιτικά χαρακτηριστικά, με μόνη και σφοδρή επιθυμία την αντίσταση στον κατακτητή, είναι η μάχη της Παναγιάς τον Νοέμβρη του 1944, όπου οι Σφακιανοί συμμετείχαν με τον 8ο λόχο Σφακίων και φύλαγαν το Κλεφτοπέραμα.
Σχετικά έχει δημοσιεύσει ο Γερωνυμάκης Κανάκης σε βιβλίο του:
… “Σύναξη κάνουν στου Βουβά, εις την Αγία Ζώνη,
οι Σταυριετοί των Σφακιανών του ΕΛΑΣ οι Καπετάνιοι,
απόφαση να πάρουνε στ’ αντάρτικο να βγούνε
είναι οι δυο Μπολιώτιδες ο Ανδρέας και ο Προκόπης,
από τσοι Μανουσέληδες ο Γιώργος και ο Μανούσος,
ο Σήφης ο Μανούσακας, ο Γιωργιλής ο Αντρέας
και από τα μέσα τα Χωριά ο Νίκος ο Κοπάσης,
Άγια Ζώνη του Βουβά δόστους τη Δύναμή σου’’…

Ανωτερότητα: (από αφήγηση του Γιώργου Μανουσέλη)… στη μάχη το Κλεφτοπέραμα οι νεκροί γερμανοί κατά τις εκτιμήσεις μας ήταν πάνω από 50, Εμείς βρήκαμε 7 νεκρούς την άλλη μέρα και παρ’ όλο που είχαμε 2 δικούς σκοτωμένους και τον πατέρα μου και τον θείο μου τους είχαν εκτελέσει, λυπηθήκαμε τους ξανθούς Ούννους του βορρά που ήρθαν να αφήσουν τη ζωή τους εδώ. Ποια μάνα τους γέννησε: τι ζητούσαν στον τόπο μας.

Ποτέ πια πόλεμος!…
Συνεπαρχιώτες και εκλεκτοί φιλοξενούμενοι στην επαρχία μας, χρωστάμε Δόξα στη λευτεριά που με αίμα αποκτήθηκε, Τιμή στη δημοκρατία που η ποιότητά της δοκιμάζεται, Πίστη στις αξίες του τόπου μας που αναγνωρίζουμε.

Πρόκειται για την πρόσφατη ιστορία μας, που τη διηγούνται ακόμα και σήμερα οι άνθρωποι που έζησαν τα γεγονότα, που επηρέασαν την εξέλιξή τους, που γαλουχήθηκαν από αυτά, που διαμόρφωσαν το μέλλον τους και το παρόν μας. Πρέπει να γιορτάζομε τις επετείους και να τιμούμε τα πρόσωπα.

Είμαστε εδώ για να πάρουμε δύναμη από τον ανυπόταχτο και άγιο τούτο τόπο και να διδαχτούμε από τους γενναίους ανθρώπους του. Τα Σφακιά, είναι μόνιμο θέρετρο αγώνων και ανεξάντλητης προσφοράς στην Πατρίδα.

Χαίρομαι να ακούω τον ΠαπαΓιώργη Χιωτάκη να αναφωνεί συχνά σε τέτοιες εκδηλώσεις στα Σφακιά «Τιμή μάρτυρος, μίμηση μάρτυρος»

Σημ.: Ομιλία στον εορτασμό της Μάχης της Κρήτης στα Σφακιά
*Ηλεκτρολόγος Μηχανικός MSc (haniotika-nea.gr)

ΜΝΗΜΕΣ
Από τη μάχη της Κρήτης στις 20 του Μάη το 1941 -Του ΑΛΚΙΒΙΑΔΗ ΜΑΥΡΑΚΗ (rethea.gr)Δυσάρεστο μου είναι το συναίσθημα, όταν αναγκάζομαι ή αποτολμώ, να αναθυμηθώ μνήμες από τις πρώτες ημέρες του τρόμου και της συμφοράς που δημιούργησαν στην παιδική ψυχή μου τα ανατριχιαστικά και αιματηρά γεγονότα που έλαβαν χώρα στην περιοχή μας, ολόκληρο το πρώτο τριήμερο της πτώσης των αλεξιπτωτιστών Γερμανών και της αντίστασης του Κρητικού λαού.

Για να μεταφέρω στον ακροατή το πολεμικό συναίσθημα που επικρατούσε εκείνο το φοβερό τριήμερο της Γερμανικής επίθεσης, θα αναφέρω τα λόγια που έγραψε λίγο μετά τη Μάχη ο ιστορικός της εποχής Γιάννης Μουρέλλος. Ότι δηλαδή «την πρώτη ημέρα των επιχειρήσεων ερίφθησαν υπό των αεροπλάνων εις μίαν μικράν περιοχή, περί τα περιβόλια Ρεθύμνης, πλέον τριών χιλιάδων βομβών». Αυτό και μόνο είναι αρκετό για να καταλάβει ο αναγνώστης την φρίκην της στιγμής.

Τα βομβαρδιστικά αεροπλάνα, μετά την επέλαση των «Στούκας» που καθάρισαν την περιοχή από κάθε ένοπλη αντίσταση, και από κάθε κινούμενο στόχο, πετούσαν σε χαμηλό ύψος και έριχναν τους αλεξιπτωτιστές.

Υπολογίζεται ότι σε κάθε 15 ή 20 μέτρα το κάθε αεροπλάνο έριχνε ένα αλεξιπτωτιστή.

Την τοπική αντίσταση της περιοχής είχε αναλάβει κλιμάκιο της Σχολής Χωροφυλακής του Ρεθύμνου και ο ίδιος ο άμαχος πληθυσμός αφού όπως είναι γνωστό στρατιωτικές μονάδες δεν υπήρχαν. Οι ελάχιστες συμμαχικές δυνάμεις-Βρετανοί-Αυστραλοί και Νεοζηλανδοί είχαν κι αυτοί εξουδετερωθεί από την υπεράριθμη πολεμική δύναμη των Γερμανών.

Επίκεντρο των πολεμικών Επιχειρήσεων Ελλήνων Συμμάχων και Γερμανών, ήταν η περιοχή του υψώματος του Αγίου Γεωργίου Περιβολίων. Οι Γερμανοί από την πρώτη στιγμή κατέλαβαν το ύψωμα και κατάφεραν να το διατηρήσουν με νύχια και με δόντια-όπως λέει η λαϊκή έκφραση-αφού τα αεροπλάνα από αέρος τους τροφοδοτούσαν με πολεμικό υλικό και με τρόφιμα. Και ενώ οι Γερμανοί είχαν περιέλθει σε οδυνηρή θέση και επίκειτο η παράδοση τους, τότε κατέφθασαν Γερμανικές δυνάμεις προερχόμενες δια ξηράς από Χανιά όπου είχε πέσει το Μάλεμε και οι Γερμανοί ανασυντάχθηκαν και κράτησαν το ύψωμα.

Να σημειώσω συμπληρωματικά ότι στο ενδιάμεσο 23-26 Μαΐου έγιναν οι ομαδικές εκτελέσεις του άμαχου πληθυσμού στα Μυσσίρια όπου 88 άμαχοι πολίτες γυναίκες, άνδρες νέοι και γέροντες εκτελέστηκαν στην Άμμο των Μυσσιρίων σε αντίποινα για την αντίσταση που προέβαλε ο άμαχος πληθυσμός της περιοχής.

Οι νεκροί αυτοί με την προσθήκη και άλλων που εκτελέστηκαν αργότερα έφθασαν ίσως, τον αριθμό των 110 όπως μαρτυρεί και ο τόπος θυσίας της περιοχής.

Πέρασαν τα χρόνια.

Ο τόπος ελευθερώθηκε ύστερα από το νικηφόρο αποτέλεσμα των Ελληνικών και Συμμαχικών δυνάμεων.

Οι Νεκροί όμως έμειναν. Έμειναν για να διδάσκουν και να διαλαλούν ότι η ελευθερία μόνο με θυσίες και αίμα εξαγοράζεται!

Η πολιτεία δεν ξέχασε τους νεκρούς της. Κάθε χρόνο με δάφνες και τιμές ανακυκλώνει το ιστορικό στη Μνήμη των Νεκρών.

Τα πρώτα χρόνια το Μνημόσυνο των Νεκρών της Άμμου των Μυσσιρίων είχε ένα καθολικό εορτασμό. Την συγκεκριμένη ημέρα τα σώματα ασφαλείας, ο στρατός ο Δήμος και κάθε οργανωμένη ομάδα της περιοχής έπαιρναν μέρος στο τριήμερο των εκδηλώσεων Μνήμης.

Ο Ναός του Αγίου Γεωργίου Περιβολίων ήταν το επίκεντρο για κάθε θρησκευτική και επιμνημόσυνη εκδήλωση, ενώ ο καθαγιασμένος χώρος των Νεκρών ήταν το επίκεντρο των πολιτιστικών ή πολιτειακών εκδηλώσεων της περιοχής.

Στο τριήμερο των εκδηλώσεων εστήνοντο δάφνινες αψίδες στο δρόμο από το Δημοτικό Σχολείο Περιβολίων, μέχρι το Δημοτικό Σχολείο των Μυσσιρίων όπου τότε ήταν το Συμμαχικό Νεκροταφείο.

Μια χρονιά μόνο, το 1947 ή ΄48 η Θεία λειτουργία την ημέρα του Αγίου Κωνσταντίνου έγινε στο συγκεκριμένο τόπο της θυσίας. Ο Δήμος Ρεθύμνης με τη βοήθεια και τη σύμφωνη γνώμη της Νομαρχίας και της Ιεράς Επισκοπής έστησε ένα Δάφνινο Ναό-ένα είδος δηλαδή καλύβας-και εντός αυτού του υπαίθριου Ναού έγιναν όλες οι θρησκευτικές και τιμητικές εκδηλώσεις. Προεξάρχων Αρχιερατικός Επίτροπος ο Παπά-Γρηγόρης.

Το γενικό πρόσταγμα των εκδηλώσεων είχε τότε ο έφεδρος Υπολοχαγός Διονύσης Περβολαράκης που είχε πολεμήσει στη Μάχη της Κρήτης με απολαβή αρκετά τραύματα σε διάφορα μέλη του σώματος του.

Αυτό θυμάμαι, ήταν η πιο λαμπρή ημέρα των εκδηλώσεων. Χιλιάδες πλήθη του κόσμου συσσώρευσαν στην περιοχή με τη συμμετοχή όλων των οργανωμένων σωμάτων και σωματείων μέχρι και του ορφανοτροφείου.

Οι Μνήμες αυτές φυσικά ποτέ δεν σβήνουν και δεν αφήνουν τα περιεχόμενά τους να αποθάνουν. Διαρκούν όμως όσο διαρκεί και αυτή. Πάντα συνυπάρχουν και πάντα συναποθνήσκουν.

Στο ερώτημα λοιπόν της στιγμής: Από πότε άρχισε ο κόσμος να τιμά, αυτή την επέτειο Μνήμης των Νεκρών; Η απάντηση είναι: Από την πρώτη μέρα των εκτελέσεων μέχρι σήμερο με διαφορετικό πάντοτε σκηνικό επισημότητας και συμμετοχής της πολιτείας και του Λαού.