Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ του συγκεκριμένου άρθρου δεν πρέπει να οδηγήσει σε βιαστικά συμπεράσματα. Για όσους γνωρίζουν καλά την ιστορία του Ψυχρού Πολέμου (ή της Ψυχρής Ειρήνης κατά τον Ηobsbawm) και την κατάσταση όπως αυτή διαμορφώθηκε στη μεταπολεμική Ευρώπη, η προσέγγιση που επιχειρείται εδώ σε ένα θέμα που ταλαιπωρεί εξακολουθητικά την εξωτερική μας πολιτική, το άλλοτε «Μακεδονικό» – σήμερα «Σκοπιανό», επιβεβαιώνει δύο τινά:

ότι επί έξι δεκαετίες οι ελληνικές ανησυχίες για το μόρφωμα που οι Σύμμαχοι επέλεξαν ως θωπεία στον Τίτο για να τον κρατούν μακριά από τη Μόσχα, τη Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας, ήσαν και δίκαιες και βάσιμες αφενός και αφετέρου ότι άπασες οι ελληνικές κυβερνήσεις είχαν αρραγή και σταθερή θέση για το ζήτημα.

Εναν επιπλέον λόγο, που το κατ΄ άλλους «ανύπαρκτο» θέμα, και υπαρκτό αλλά και σοβαρό έμελλε να αποδειχθεί, συνιστά η ανάμειξη του Τζορτζ Κέναν, του γνωστότερου και σημαντικότερου ίσως εκπροσώπου της αμερικανικής διπλωματίας του Ψυχρού Πολέμου, οι απόψεις του οποίου προσδιόρισαν καταλυτικά τη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ μετά τη λήξη του Β Δ Παγκοσμίου Πολέμου.

Ο George Frost Κennan το 1947 και τα πρωτοσέλιδα του ελληνικού Τύπου «Τα κενά του κ. Κένναν» («Ελληνικός Βορράς», 29 Μαρτίου 1962), «Ο κ. Τζωρτζ Κένναν συνεζήτησε το “Μακεδονικόν” – Απόλυτος μυστικότης επί των λεχθέντων» («Το Βήμα», φύλλο 31 Μαρτίου 1962). Περίπου με τον ίδιο τίτλο και υπότιτλο «Ανησυχίαι εις Ηνωμένας Πολιτείας διά τας Ελληνογιουγκοσλαβικάς σχέσεις» το φύλλο του «Βήματος» στις 28 Μαρτίου 1962

Η απάντηση στο υποτιθέμενο ερώτημα «ποιος ήταν επιτέλους αυτός ο κ. Κένναν;» δεν είναι δύσκολη. Δύσκολο είναι να κλεισθούν οι γνώσεις και πληροφορίες μας για αυτόν στον περιορισμένο χώρο ενός άρθρου. Ο Τζορτζ Φροστ Κέναν, γεννημένος τον Φεβρουάριο του 1904 στο Μιλγουόκι με πατέρα δικηγόρο, ορφανός από βρεφική ηλικία, γεγονός που, όπως λένε οι βιογράφοι του, ευθύνεται για την ντροπαλότητα και εσωστρέφειά του, απεδείχθη ως τον θάνατό του, τον Μάρτιο του 2005 στο Πρίνστον του Νιου Τζέρσεϊ, η σημαντικότερη ίσως φυσιογνωμία- και ας παραμένει άγνωστη σε πολλούς- που ανέδειξε η αμερικανική διπλωματία. Οξυδερκής, πολυγραφότατος από νωρίς ήδη, όταν εισήλθε στη διπλωματική υπηρεσία της χώρας του, γνώστης σειράς ευρωπαϊκών γλωσσών, μεταξύ των οποίων η ρωσική και η νορβηγική, βαθύς μελετητής των αμερικανοσοβιετικών σχέσεων (ο συντάκτης του περίφημου Long Τelegram που θα δούμε παρακάτω), δεν δίστασε να συγκρουσθεί περισσότερο από μία φορά με ανωτέρους του στην ιεραρχία του State Department για τις απόψεις του, γεγονός που στοίχισε ακριβά στην καριέρα του: ο πρώτος προϊστάμενός του στη Μόσχα, πρεσβευτής Τζότζεφ Ντέιβις ζήτησε τη μετάθεσή του το 1938 «για λόγους υγείας», ενώ ο πρέσβης Αβερελ Χάριμαν, στον οποίο οφειλόταν η επανάκαμψή του ως επιτετραμμένου στη Μόσχα μεταξύ 1944-1946, έγραψε για αυτόν ότι «… γνωρίζει καλύτερα τη Ρωσία από τις ΗΠΑ».

Ο Κέναν, συντάκτης εν μια νυκτί του γνωστού ως Long Τelegram εκ 8.000 λέξεων, την παγωμένη νύχτα της 21ης προς 22α Φεβρουαρίου 1946, ενώ βρισκόταν στη διάρκεια της δεύτερης κατά σειρά θητείας του στη Μόσχα, με μοναδικό αποδέκτη τον τότε ΥΠΕΞ Τζέιμς Μπερνς, έμελλε να παραμείνει στην Ιστορία ως ο ανθρώπινος νους πάνω στον οποίο στηρίχθηκε η φιλοσοφία του Δόγματος Τρούμαν, της ανάσχεσης δηλαδή (containment) του σοβιετικού κινδύνου που παραμόνευε να αλώσει την αδύναμη να σταθεί στα πόδια της Ευρώπη μετά τον πόλεμο. Το Δόγμα Τρούμαν, ως γνωστόν, ακολούθησε το σχέδιο οικονομικής βοήθειας προς τις ευρωπαϊκές χώρες, γνωστό ως Σχέδιο Μάρσαλ. Λίγους μήνες αργότερα, τον Ιούλιο του 1947 δημοσιευόταν στο περιοδικό «Foreign Αffairs» βαρυσήμαντο άρθρο με την υπογραφή Χ. Ολοι όμως γνώριζαν ποιος κρυβόταν πίσω του: ο ίδιος ο Κέναν, ο οποίος προκαλούσε για μία ακόμη φορά σάλο στους δημοσιογραφικούς και πολιτικούς κύκλους, και θόρυβο μεγαλύτερο και από την εκτόνωση της υδρογονοβόμβας- την ιδέα κατασκευής της οποίας απέρριπτε μέσα στο συγκεκριμένο άρθρο, όπως απέρριπτε και τον επανεξοπλισμό της Γερμανίας, τον πόλεμο για επανένωση της Κορέας-, ενώ εισηγείτο προσέγγιση των ΗΠΑ με την Ισπανία του Φράνκο για τη δημιουργία ενιαίου μετώπου κατά της ΕΣΣΔ. Προφήτευε εν τέλει, ότι όσο πιο μακριά κρατήσει ο ΨυχρόςΠόλεμος τόσο θα αργήσει να καταρρεύσει η Σοβιετική Ενωση, που σύμφωνα με τον ίδιον ήταν ένα κράμα ανασφάλειας ανακατωμένο με ανατολίτικα στοιχεία κρυψίνοιας και καχυποψίας. Και, φυσικά, επιβεβαιώθηκε και ας χρειάστηκε να συγκρουσθεί με έναν ακόμη ισχυρό αντίπαλο την εποχή εκείνη, τον ίδιο τον προϊστάμενό του, αμερικανό υπουργό ΕξωτερικώνΝτ. Ατσεσον. Η έντονα κριτική του διάθεση δεν τον εγκατέλειψε μέχρι τέλους. Σε ηλικία 98 ετών επέκρινε τον Μπους για τον πόλεμο στο Ιράκ και το λάθος του να συνδέσει την Αλ Κάιντα με τον Σαντάμ Χουσεΐν. Το ίδιο κριτικός στάθηκε ενώπιον και εκείνων που τον τίμησαν τον Φεβρουάριο του 2004 στο Πρίνστον για τα 100 του χρόνια, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο τότε αμερικανός υπουργός Εξωτερικών Κόλιν Πάουελ που, κατά τη λαϊκή έκφραση, τα άκουσε για τα καλά.

Για όλους τους παραπάνω λόγους, η συμπεριφορά αυτού του αιρετικού νου που καταγοήτευσε τον Τζον Κένεντι σε βαθμό ώστε να του ζητήσει να αποδεχθεί ένα νέο πρεσβευτικό πόστο, τη φορά αυτή στο Βελιγράδι, τον Μάιο του 1961, και συγκεκριμένα η πρωτοβουλία του Κέναν να επιλέξει να επισκεφθεί υπό άκρα μυστικότητα τα Σκόπια το διήμερο της 26ης-28ης Μαρτίου 1962, ζητώντας από τη γυναίκα του να παρευρεθεί αντ΄ αυτού στη δεξίωση της εθνικής επετείου της χώρας μας στην ελληνική πρεσβεία, χτύπησε (όχι αδικαιολόγητα) κόκκινο στην Αθήνα, προκαλώντας σχεδόν την ακαριαία αντίδραση της ελληνικής διπλωματίας σε όλες τις μεγάλες πρωτεύουσες.

Σχεδόν ταυτόχρονα με τις οδηγίες Αβέρωφ- τότε έλληνα υπουργό Εξωτερικών- προς πρεσβεία Βελιγραδίου και γενικό προξενείο Σκοπίων κινητοποιούνται και οι πρέσβεις Αργυρόπουλος, Μελάς και Μάτσας σε Βουκουρέστι (απ΄ όπου είχε διέλθει αμέσως μετά τα Σκόπια ο Κέναν), Παρίσι και Ουάσιγκτον αντίστοιχα, ενώ στην Αθήνα εξηγήσεις ζητεί από την αμερικανική πρεσβεία ο διευθυντής της Β΄ Πολιτικής Διευθύνσεως Ι. Κολιακόπουλος. Από το σύνολο της αλληλογραφίας, ωστόσο, προκύπτει ένα και το αυτό: ότι ο Κέναν αγνοούσε ότι η 25η Μαρτίου ήταν εθνική επέτειος για την Ελλάδα και ότι η επίσκεψη είχε δρομολογηθεί προ πολλού. Σε συνομιλία μάλιστα με τον γραμματέα της πρεσβείας μας στο Βελιγράδι Β. Ελευθεριάδη στη διάρκεια γεύματος στην οικία του ομολόγου του αμερικανού Μίλερ, ο γραμματέας Πολιτικών Υποθέσεων της αμερικανικής πρεσβείας κ. Τζόνπολ χαρακτήριζε την επίσκεψη από πλευράς χρόνου σφάλμα (mistake) και διέψευδε την υπόθεση ότι ο αμερικανός πρέσβης επισκέφθηκε τα Σκόπια προκειμένου να ισχυροποιήσει τα επιχειρήματά του μετά λόγου γνώσεως για έκτακτη αποστολή οικονομικής βοήθειας, μετά την απόρριψη από το Κογκρέσο του αιτήματος του Τίτο για αποστολή βοήθειας 500 εκατ. δολαρίων, επειδή ο τελευταίος ερωτοτροπούσε με Κάιρο και Μόσχα (ΑΠΕ 137, 3 Απριλίου 1962, Νικολαρεΐζης από Βελιγράδι).

Ωστόσο παρά τις διαβεβαιώσεις της αμερικανικής πλευράς σε όλα τα επίπεδα, ότι η επίσκεψη ήταν καθαρά εθιμοτυπική και περιελάμβανε- πλην του επίσημου γεύματος στην έπαυλη του προέδρου της ΛΔ Μακεδονίας Λάζαρ Κουλισέφσκι στο οποίο παρεκάθησαν και άλλοι εγχώριοι αξιωματούχοι- επισκέψεις σε εργοστάσια, στη βυζαντινή Μονή Νέρεζι έξω από τα Σκόπια, όπως και στο μουσείο και στην πινακοθήκη της πόλης (ΑΠ Κ 84122, Ελευθεριάδης από Σκόπια, 4 Απριλίου 1962), ένα άλλο στοιχείο, η είδηση που είχε στο μεταξύ διαρρεύσει ότι την ίδια χρονική στιγμή τρεις αμερικανοί καθηγητές, ένας ανθρωπολόγος-βαλκανιολόγος ειδικευμένος σε εθνολογικά ζητήματα Βαλκανίων, ο Ηalpern, ένας άλλος καθηγητής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τέξας, ονόματι Ηoffman, και ο γνωστός Jelavic, σερβικής καταγωγής αμερικανός καθηγητής του Πανεπιστημίου της Ιντιάνα βρίσκονταν για δικές τους έρευνες στα Σκόπια, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι και ο γενικός πρόξενος της Γιουγκοσλαβίας στη Θεσσαλονίκη Στογιάνοβιτς είχε επιλέξει τον ίδιο ακριβώς χρόνο για επίσκεψη στη γενέτειρά του, ήσαν από μόνα τους γεγονότα που σε καμία περίπτωση δεν μπορούσαν να θεωρηθούν αμελητέα. Οπως χαρακτηριστικά σημείωνε σε εκτενές έγγραφό του από το Παρίσι ο έμπειρος διπλωμάτης μας Λ. Μελάς, συγκρατώντας σημεία εκ της συνομιλίας του με τον εκεί αμερικανό πρέσβη Χ. Λαμπουΐς (στη συνέχεια πρέσβης στην Αθήνα), ακόμη και αν όλα τα ανωτέρω αποτελούσαν σατανική σύμπτωση «… πρώτον εμφανίζουν Αμερικανούς ως πιστεύοντας ότι υπάρχει σοβαρόν θέμα,δεύτερον ότι τονώνει γιουγκοσλαυικάς επιδιώξεις, τρίτον ότι δυνατόν δημιουργήση εις Ελληνας εντύπωσιν ότι ερωτοτροπία προς ουδετέρους,ισχυροτέρα (εστί) φιλίας προς πιστούς συμμάχους (ενν. την Ελλάδα )» (ΑΠ 2022/140, 5 Απριλίου 1962).

Εν τω μεταξύ το θέμα άρχισε να διογκούται ωσημέραι στον ελληνικό Τύπο. Οι εφημερίδες «Εστία», «Εθνος», «Το Βήμα» και «Ελληνικός Βορράς» με τον πιο επιτυχή ίσως τίτλο ( «Τα κενά του κ. Κέναν» ) αφιέρωναν πρωτοσέλιδα δημοσιεύματα. Στις 2 Απριλίου ο Νικολαρεΐζης τηλεγραφεί από το Βελιγράδι ότι ο απεσταλμένος της εφημερίδας «Το Βήμα» Ορφέας Οικονομίδης δεν έγινε δεκτός από τον Κουλισέφσκι. Η εδώ αμερικανική πρεσβεία στην προσπάθειά της να υποβαθμίσει το ζήτημα ( «to play the whole thing down» ), προκειμένου να μη φύγει από τον Τύπο και γίνει θέμα στη Βουλή, διαπράττει το ένα λάθος πάνω στο άλλο, όπως κατά τη συζήτηση που είχε το πρωί της 30ής Μαρτίου ο Κολιακόπουλος με τον σύμβουλο Βrewster, ο τελευταίος ως δικαιολογία είπε ότι «πιθανόν ούτος (ο Κέναν) να μετέβη εκεί προς επιτόπιον έλεγχον ωρισμένων προγραμματισμένων εν Μακεδονία έργων των οποίων την χρηματοδότησιν εκαλούντο να αναλάβουν οι Αμερικανοί». « Παρετήρησα» έγραφε ο Κολιακόπουλος «ότι μία τοιαύτη εκδοχή θα ήτο χειροτέρα και από αυτήν ακόμη την άνευ ουσιαστικού λόγου περιήγησιν του κ. ΚΕΝΝΑΝ εις τα Σκόπια.Τίποτε δεν θα ημπορούσε να ζημιώση τας ελληνοαμερικανικάς σχέσεις περισσότερον από την πληροφορίαν περί παροχής οικονομικής ενισχύσεως εις τα Σκόπια καθ΄ ήν στιγμήν η περί «μακεδονική εθνότητος» θεωρία αποκαλύπτει τας επεκτατικάς εις βάρος της Ελλάδος προθέσεις,διακόπτεται δε η προς την Χώραν μας οικονομική βοήθεια των Ηνωμένων Πολιτειών».

Η κυρία Φωτεινή Τομαή είναι προϊσταμένη της Υπηρεσίας Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου του υπουργείου Εξωτερικών.

BHMA
ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΟΜΑΗ