Εμού παραιτουμένου της Προεδρίας, ενδέχεται, υφ’άς συνθήκας τελεί σήμερον η Κύπρος, να μή καταστή δυνατή η διεξαγωγή εκλογών προς ανάδειξιν νέου Προέδρου. Εις τοιαύτην δε περίπτωσιν δεν θα υπάρξη Κυβέρνησις τυγχάνουσα διεθνούς αναγνωρίσεως, η δε έννοια του Κράτους θα καταλυθή. Αντί Κυβερνήσεως, θα υπάρχη Ελληνοκυπριακή ηγεσία και διοίκησις, παραλλήλως προς την Τουρκοκυπριακήν διοίκησιν. Και το τοιούτον ενδεχόμενον θα οδηγήση εις την διχοτόμησιν της Κύπρου, ως η επιδίωξις της Τουρκίας. Η κατάλυσις του Κυπριακού Κράτους μόνον δια της ενώσεως της Κύπρου μετά της Ελλάδος είναι νοητή. Άλλως, εθνική συμφορά θα είναι το αποτέλεσμα.

Τοις Πανιερωτάτοις Μητροπολίταις Πάφου κ. Γενναδίω, Κιτίου κ. Ανθίμω και Κυρηνείας κ. Κυπριανώ.
Αγαπητοί εν Κυρίω αδελφοί,

Εις συνεδρίαν της Ιεράς Συνόδου, συνελθούσαν την 2αν Μαρτίου 1972 προς ανταλλαγήν απόψεων επί του εθνικού ημών ζητήματος, εισηγήθητε την παραίτησίν μου εκ του προεδρικού αξιώματος, προβαλόντες ως λόγους, ότι τούτο είναι ασυμβίβαστον προς την ιερατικήν μου ιδιότητα και ότι μειοί το κύρος της Αγίας ημών Εκκλησίας. Δια την υπ’εμού μελέτην και απάντησιν εις την εισήγησιν καθωρίσατε χρονικόν όριον δεκαπενθημέρου μήκους. Του χρονικού περιθωρίου εξαντληθέντος, και υπό του χρόνου πιεζόμενος, απαντώ σήμερον εν σπουδή εις την εισήγησιν υμών, εκθέτων άμα ωρισμένας παρατηρήσεις και απόψεις:

1. Κατά την προαναφερθείσαν συνεδρίαν δεν ετηρήθησαν αι σαφώς προβλεπόμεναι υπό του Καταστατικού Χάρτου της Εκκλησίας ημών διατάξεις, αφορώσαι εις τας συνεδρίας της Iεράς Συνόδου. Ούτω, δεν ανεγνώσθησαν και δεν υπεγράφησαν τα πρακτικά της προηγούμενης συνεδρίας, υμών επειγομένων “ιδείν το τέλος”, ήτοι την κατάληξιν εν τάχει εις Συνοδικήν απόφασιν περί αποχωρήσεώς μου εκ της Προεδρίας της Κυπριακής Δημοκρατίας. Την πολλήν υμών σπουδήν εις την λήψιν αποφάσεως εξεδήλωσεν εμφαντικώς ο Μητροπολίτης Κυρηνείας, ειπών επιγραμματικώς: “Κοντός ψαλμός, αλληλούϊα”. Δεν εκρατήθησαν επίσης πρακτικά κατά την συνεδρίαν, του Μητροπολίτου Πάφου νεύσαντος, και των άλλων Συνοδικών συγκατανευσάντων, όπως απέλθη της αιθούσης της συνεδρίας ο γραμματεύς της Συνόδου και πρακτικογράφος.

Η παράλειψις τηρήσεως των σχετικών κανονισμών και διατάξεων του Καταστατικού Χάρτου κατά την συνεδρίαν καθιστά αυτήν αντικανονικήν, άκυρον δε οιανδήποτε ληφθείσαν κατ’αυτήν απόφασιν. Σημειώ μεν τούτο, αλλά δεν εγείρω θέμα αντικανονικότητος δια των ως άνω εκτεθέντων.

2. Της εν τη Συνόδω ταύτη εισηγήσεως υμών, περί αποχωρήσεώς μου εκ της Προεδρίας, προηγήθησαν ενέργειαι και προσυνεννοήσεις εις παρασκήνια και εις “παρασυναγωγάς”, προειλημμένη δε ήτο η απόφασις υμών και έκδηλα είχεναύτη τα στοιχεία εξωεκκλησιαστικής εμπνεύσεως. Αντί διαλόγου και συζητήσεως κατά την συνεδρίαν, ανεσύρατε έκαστος εκ φακέλλου προητοιμασμένον γραπτόν κείμενον, το οποίον ανεγνώσατε.

Άξιον σημειώσεως είναι το γεγονός, ότι ο Μητροπολίτης Πάφου ανέπτυξε τας απόψεις του αναγιγνώσκων ταύτας από χειρογράφου, το οποίον, ως παρετήρησα, δεν ήτο ιδικόν του, διότι άλλου ήτο ο γραφικός χαρακτήρ. Δύναται να λεχθή, ότι η συνεδρία εγένετο ουχί δια την, κατόπιν συζητήσεως επί του εθνικού θέματος, κατάληξιν εις απόφασιν, αλλά δια την απαγγελίαν προειλημμένης αποφάσεως.

3. Δεν κατεχωρήθησαν εις βιβλίον πρακτικών τα υφ’υμών αναγνωσθέντα κατά την συνεδρίαν κείμενα, και ούτω δεν δύναμαι εξ επισήμων πρακτικών να μελετήσω όλους τους προβληθέντας δια την αποχώρησίν μου εκ της Προεδρίας λόγους και επιχειρήματα. Τα κείμενα, όμως, τούτα εδόθησαν υφ’υμών, πιθανώς δε και υπό συνεργατών υμών εν τη συντάξει τούτων, εις τινάς εφημερίδας. Εκ των εφημερίδων, επομένως, μελετώ, προς ενίσχυσιν της μνήμης μου, το περιεχόμενον των εν Συνόδω αναγνωσθέντων υφ’υμών κειμένων.

4. Διάφοροι είναι οι λόγοι, οίτινες, κατά την κρίσιν υμών, επιβάλλουσι την αποχώρησίν μου εκ του προεδρικού αξιώματος. Ο κύριος, όμως, λόγος είναι η, καθ’υμάς, αντίθετος προς το γράμμα και το πνεύμα της Αγίας Γραφής και κατά παράβασιν των ιερών κανόνων ανάληψις υπ’εμού εξουσίας κοσμικής, ως αποκαλείτε την, υπό τας σημερινάς εν Κύπρω συνθήκας, άσκησιν εθνικού καθήκοντος από της θέσεως του Προέδρου της Κυπριακής Πολιτείας. Φρονώ εν πεποιθήσει, ότι η υπό τας περιστάσεις αποδοχή υπ’εμού του προεδρικού αξιώματος ουδόλως συγκρούεται προς το γράμμα ή προς το πνεύμα είτε της Αγίας Γραφής, είτε των ιερών κανόνων, είτε της απ’αιώνων παραδόσεως της Εκκλησίας ημών. Ουδέποτε ήμην ή θα γίνω παραβάτης κανόνων, των οποίων ετάχθην φρουρός. Ουδόλως δε συμμερίζομαι την άποψιν, ότι η υπό εκτάκτους συνθήκας προσφορά υπηρεσίας προς τον λαόν και ποίμνιον από της προεδρικής θέσεως αποτελεί παράβασιν ιερών κανόνων. Κοσμικόν αποκαλείτε το προεδρικόν αξίωμα. Θα ήτο κοσμικόν, εν τη συνήθει της λέξεως εννοία, εάν δεν ήτο σήμερον συνυφασμένον με τον αγώνα του Κυπριακού Ελληνισμού δια την εθνικήν επιβίωσιν και το μέλλον του. Είναι δε ο αγών των Ελλήνων Κυπρίων ουχί μόνον υπέρ πατρίδος, αλλά και υπέρ πίστεως. Ηδύτητα ενέχει, ως υπό τινων λέγεται, το κοσμικόν αξίωμα και η άσκησις κοσμικής εξουσίας. Την τοιαύτην ηδύτητα ούτε ηθέλησα, ούτε εδοκίμασα. Εις εμέ, το υπό ιδιαζούσας συνθήκας προεδρικόν αξίωμα μόνον ποτήριον θλίψεως και πικρίας πλειστάκις και πολλαπλώς προσέφερεν.

5. Η αποχώρησίς μου εκ της Προεδρίας θα με απαλλάξη, κατά λεχθέντα υπό των Μητροπολιτών Πάφου και Κιτίου, της αγωνίας και του φόβου να ζω “υπό σκιάν θανάτου”. Είναι αληθές, ότι πολλάκις εκινδύνευσα και “ολίγου δειν αποθανείν με”. Αλλά, Χάριτι Θεού, εισέτι ζω. Διακυβεύεται, πιθανώς, καθ’ημέραν η ζωή μου. Αλλ’ουχί περί ταύτης η φροντίς μου. Εν τη προσφορά εθνικής υπηρεσίας, ουδόλως υπ’εμού λογίζεται ο κίνδυνος βιαίου θανάτου.

6. Ελέχθη, ότι, δια της ασκήσεως προεδρικών καθηκόντων, στερώ την Εκκλησίαν των υπηρεσιών μου, διότι δεν είμαι πλήρως αφιερωμένος εις αυτήν, και ότι φθείρεται το κύρος της Εκκλησίας. Ένεκα δε τούτου υπήρξεν υποβάθμισις, κατά τον Άγιον Πάφου, της θρησκευτικής συνειδήσεως του λαού.

Είναι γεγονός, ότι διαμοιράζω τον χρόνον εργασίας μου, ασκών εκκλησιαστικά και προεδρικά καθήκοντα. Αλλ’ουδόλως παρημέλησα την εκτέλεσιν των θρησκευτικών και εκκλησιαστικών μου καθηκόντων. Και ουδενός υμών υστέρησα εις προσφοράν υπηρεσίας προς την Εκκλησίαν, δουλεύων και αφιερών αυτή ουχί ολιγώτερον ή υμείς χρόνον. Δια την επαρκή ανταπόκρισιν εις τα διπλά καθήκοντά μου εργάζομαι συστηματικώς και εντατικώς, μη επιτρέπων εις εμαυτόν ώρας αναπαύσεως ή αναψυχής. Δεν θα εκθέσω, όμως, εν τη παρούση το, παραλλήλως προς το εθνικόν, εκκλησιαστικόν μου έργον. Προσθέτω μόνο, ότι, ως εν ταπεινότητι φρονώ, το κύρος της Εκκλησίας δεν εμειώθη, αλλά μάλλον επηυξήθη δια του συνδεδυασμένου έργου μου.

7. Δεν νομίζω σκόπιμον την αναφοράν εις όλους τους εκτεθέντας υφ’υμών λόγους, δια τους οποίους κατελήξατε εις την εισήγησιν περί αποχωρήσεώς μου εκ της Προεδρίας. Θεωρώ, όμως, καθήκον όπως επισημάνω ωρισμένους κινδύνους, τους οποίους συνεπάγεται η υμετέρα εισήγησις. Και κίνδυνοι είναι, μεταξύ άλλων, οι ακόλουθοι:

(α) Εμού παραιτουμένου της Προεδρίας, ενδέχεται, υφ’άς συνθήκας τελεί σήμερον η Κύπρος, να μή καταστή δυνατή η διεξαγωγή εκλογών προς ανάδειξιν νέου Προέδρου. Εις τοιαύτην δε περίπτωσιν δεν θα υπάρξη Κυβέρνησις τυγχάνουσα διεθνούς αναγνωρίσεως, η δε έννοια του Κράτους θα καταλυθή. Αντί Κυβερνήσεως, θα υπάρχη Ελληνοκυπριακή ηγεσία και διοίκησις, παραλλήλως προς την Τουρκοκυπριακήν διοίκησιν. Και το τοιούτον ενδεχόμενον θα οδηγήση εις την διχοτόμησιν της Κύπρου, ως η επιδίωξις της Τουρκίας. Η κατάλυσις του Κυπριακού Κράτους μόνον δια της ενώσεως της Κύπρου μετά της Ελλάδος είναι νοητή. Άλλως, εθνική συμφορά θα είναι το αποτέλεσμα. Πιθανώς να θεωρήτε περιττήν την διεξαγωγήν εκλογών δι’ανάδειξιν Προέδρου. Ο Άγιος Κιτίου συνεβούλευσεν, όπως παραδώσω την σκυτάλην της πολιτικής εξουσίας εις κατά πάντα δεδοκιμασμένον και εθνικώς αδιάβλητον πολίτην. Αλλ’ο Πρόεδρος δεν διορίζεται υπ’εμού ή της Ιεράς Συνόδου ή οιασδήποτε άλλης Αρχής. Μόνον ο λαός έχει το δικαίωμα να εκλέξη δια της ψήφου του εκείνον, όστις θα παραλάβη την σκυτάλην.

(β) Η κατ’απαίτησιν της Ιεράς Συνόδου παραίτησίς μου εκ της Προεδρίας, και δη εις στιγμάς εθνικώς κρισίμους, θα θεωρηθή ως περιφρόνησις του λαού και ως παραγνώρισις της θελήσεώς του, θα προκαλέση δε αισθήματα πικρίας μεταξύ του εκκλησιαστικού πληρώματος, μετ’επιπτώσεων δυσαρέστων δια την Εκκλησίαν.

(γ) Η Συνοδική εισήγησις πλήττει, ως πιστεύω, τον θεσμόν της Εθναρχίας. Διότι, ενώ διεξάγεται εθνικός αγών, η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας Κύπρου θεωρεί την από της θέσεως του Προέδρου της Πολιτείας κατεύθυνσιν υπ’εμού του αγώνος ως τύρβιν περί τα κοσμικά καιως κατοχήν πολιτικού αξιώματος, απάδοντος προς τους ιερούς κανόνας. Δεν υπονοώ δια τούτου, ότι η εκκρεμότης λύσεως του Κυπριακού ζητήματος και η συνέχισις του εθνικού αγώνος σημαίνει, κατ’ανάγκην, και συνέχισιν της παραμονής μου εις το προεδρικόν αξίωμα, μέχρις αισίας λύσεως του εθνικού ημών ζητήματος. Λέγω μόνον, ότι δεν ενδείκνυται η δια Συνοδικής αποφάσεως και κατά παραγνώρισιν της θελήσεως του λαού παραίτησίς μου, και ότι, ως έχει σήμερον η κατάστασις εν Κύπρω, δεν πρέπει να θεωρήτε ως κοσμικόν και ως καθαρώς πολιτικόν το προεδρικόν αξίωμα.

Εξέθεσα δια των ως άνω, αγαπητοί εν Κυρίω αδελφοί, τας παρατηρήσεις, τας σκέψεις και τας γνώμας μου επί της υμετέρας εισηγήσεως. Καταλήγων λέγω, ότι, καίτοι δεν συμφωνώ προς την εισήγησιν υμών, δι’ούς λόγους ανέφερον, εάν, εν τούτοις, ηθέλετε επιμείνει εις την εισήγησίν σας, θα εθεώρουν ως υποχρέωσίν μου την αποδοχήν της, καθ’όσον δεν θα υπήρχε δι’εμέ ετέρα εκλογή, την οποίαν να επιβάλλωσιν άλλοι λόγοι. Ουδέποτε θα επεθύμουν διάσπασιν της Εκκλησίας και δημιουργίαν εν αυτή σάλου. Πιθανώς ο σάλος να μή αποφευχθή, δεν θα έχω, όμως, περί τούτου την ευθύνην.

Εν τη I. Αρχιεπισκοπή Κύπρου
τη 19η Μαρτίου 1972
Μετά της εν Χριστώ αγάπης
ο Κύπρου Μακάριος