Η ισχυροποίηση της Κίνας ανησυχεί τις ΗΠΑ και απειλεί να ενεργοποιήσει το Μεγάλο Ρήγμα της παγκοσμιοποίησης

Του Πετρου Παπακωνσταντινου
Ηταν Παρασκευή και 13 Μαρτίου, όταν ο Κινέζος πρωθυπουργός Γουέν Τζιαμπάο απηύθυνε δυσοίωνη προειδοποίηση προς την Ουάσιγκτον: «Εχουμε δανείσει τεράστια ποσά στις Ηνωμένες Πολιτείες… Για να πω την αλήθεια, είμαι κάπως ανήσυχος και θαήθελα να καλέσω τις ΗΠΑ να τιμήσουν τις δεσμεύσεις τους και να παραμείνουν αξιόπιστο έθνος, ώστε να εγγυηθούν την ασφάλεια των περιουσιακών μας στοιχείων».
Ο πιστωτής κουνάει αυστηρά το δάχτυλο στον οφειλέτη. Συνήθως αυτό έκαναν η Αμερική ή το ΔΝΤ σε ταλαίπωρες χώρες του Τρίτου Κόσμου. Φέτος, η αμερικανική υπερδύναμη διαπίστωσε ότι το μαχαίρι έχει και ανάποδη κόψη. Δεν πέρασαν 24 ώρες και ο Μπαράκ Ομπάμα έσπευσε να δώσει τις εγγυήσεις που του ζητήθηκαν.
«Οχι μόνο η κινεζική κυβέρνηση», δήλωσε ο Αμερικανός πρόεδρος, «αλλά κάθε επενδυτής μπορεί να έχει απόλυτη εμπιστοσύνη στη σταθερότητα των επενδύσεών του στις Ηνωμένες Πολιτείες». Ενδεχόμενη απόσυρση των τεραστίων επενδύσεων της Κίνας σε ομόλογα του αμερικανικού δημοσίου θα κλόνιζε ανεπανόρθωτα τον θρόνο του βασιλιά δολαρίου, κάτι που ουδείς Αμερικανός πρόεδρος μπορεί να παρακάμψει αψήφιστα.

Ισχυρός ανταγωνιστής
Το πρόσφατο αυτό περιστατικό αντικατοπτρίζει τις σημαντικές αλλαγές στους παγκόσμιους συσχετισμούς δύναμης, που έχουν δρομολογηθεί. Οπως σημείωνε, την περασμένη εβδομάδα, άρθρο των New York Times, «η παγκόσμια ύφεση και οι προσπάθειες αναχαίτισής της πιθανότατα θα αναδείξουν την Κίνα ως ακόμη ισχυρότερο οικονομικό ανταγωνιστή».
Πραγματικά, σε πείσμα της κρίσης, η κινεζική οικονομία θα αυξηθεί φέτος γύρω στο 7 – 8% τη στιγμή που οι μεγαλύτερες δυτικές οικονομίες θα είναι στο κόκκινο. Με ένα σταθερό τραπεζικό σύστημα και με τεράστια αποθέματα συναλλάγματος, η Κίνα προβάλλει ντε φάκτο ως ο «πιστωτής τελευταίας ευκαιρίας». Θα ήταν αφύσικο αν η κινεζική ηγεσία δεν επιχειρούσε να εξαργυρώσει στο γεωπολιτικό πεδίο την οικονομική της ενίσχυση – πιθανότατα με την επιτάχυνση των προσπαθειών για ενσωμάτωση της Ταϊβάν, τελευταίο σταθμό στο ιστορικό επίτευγμα της εθνικής επανένωσης της χώρας υπό την ηγεσία του Κ.Κ. Αν όχι τώρα, πότε;
Το πώς θα αντιδράσει η Αμερική απέναντι στην κινεζική άνοδο είναι ένα από τα δυσκολότερα ερωτήματα που ορθώνονται ενώπιον του Ομπάμα. Οι πρώτες ενδείξεις δεν φαίνονται καθησυχαστικές. Στις 8 Μαρτίου, αμερικανικό πολεμικό πλοίο που εκτελούσε κατασκοπεία έξω από την κινεζική νήσο Χαϊνάν περικυκλώθηκε από πέντε κινεζικά σκάφη και απειλήθηκε σύρραξη. Ακολούθησαν σκληρές δηλώσεις του Στέιτ Ντιπάρτμεντ περί καταπίεσης στο Θιβέτ, που προκάλεσαν την οργίλη αντίδραση του Πεκίνου.

Πόλεμος δηλώσεων
Ακόμη περισσότερες ανησυχίες εμπνέει ο πόλεμος δηλώσεων με αφορμή την προγραμματισμένη για τις αρχές Απριλίου εκτόξευση δορυφόρου από τη Βόρεια Κορέα. Η Ιαπωνία, με κάλυψη της Αμερικής, έχει απειλήσει ότι θα καταρρίψει τον πύραυλο, υποστηρίζοντας ότι δεν έχει σχέση με το «επιστημονικό», αλλά με το πυρηνικό πρόγραμμα της Πιονγιάνγκ. Μια στρατιωτική περιπέτεια, έστω περιορισμένη, εναντίον της κομμουνιστικής Βόρειας Κορέας θα ενέπλεκε εκ των πραγμάτων και τη βασική της σύμμαχο, την Κίνα.
Δεν αντέχει κανείς στον πειρασμό να σκεφτεί ότι και η ιδιαίτερη ευαισθησία της κυβέρνησης Ομπάμα με το Σουδάν του Ομάρ Μπασίρ δεν σχετίζεται μόνο με τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και με το γεγονός ότι η χώρα είναι σημαντικός προμηθευτής ενέργειας και πρώτων υλών στην Κίνα. Στο μεταξύ, άρθρο του συγγραφέα Ρόμπερτ Κάπλαν στο Foreign Affairs, αναδεικνύει σε «κεντρικό μέτωπο της μάχης του 21ου αιώνα» τον Ινδικό Ωκεανό, με τις ΗΠΑ να ασκούν επιδιαιτησία και χειραγώγηση έναντι των ανερχόμενων δυνάμεων της περιοχής, Κίνας και Ινδίας.
Οι αισιόδοξοι δεν στερούνται επιχειρημάτων: Οπως η «Αμοιβαία Εγγυημένη (πυρηνική) Καταστροφή» (MAD) συγκράτησε ΗΠΑ και ΕΣΣΔ από τον πυρηνικό πόλεμο, έτσι και η στενή, οικονομική αλληλεξάρτηση ΗΠΑ – Κίνας στην εποχή της παγκοσμιοποίησης προοιωνίζεται ένα είδος «οικονομικής MAD», που θα αποτρέψει και πάλι τη ρήξη. Οι σκεπτικιστές, όμως, θα αντιτάξουν ότι, ούτε το πρώτο κύμα της παγκοσμιοποίησης, στα τέλη του 19ου – αρχές 20ού αιώνα, ούτε η πολύ στενή, οικονομική αλληλεξάρτηση Αγγλίας – Γερμανίας εμπόδισαν τις δύο χώρες να αλληλοσφαγούν για την ηγεμονία, σε δύο Παγκοσμίους Πολέμους.

Νέα Αριστερά κατά Νέας Δεξιάς
Οσοι ασχολούνται με τα προβλήματα της παγκόσμιας οικονομίας και πολιτικής είναι εξοικειωμένοι με ονόματα όπως εκείνα των Χένρι Κίσινγκερ, Νόαμ Τσόμσκι, Πολ Κρούγκμαν, Ιγνάσιο Ραμονέ, Σάμιουελ Χάντιγκτον, Ζμπίγκνιεφ Μπρεζίνσκι και πάει λέγοντας. Ακόμη και πολλοί κατ’ επάγγελμα διεθνολόγοι, όμως, θα δυσκολευτούν να αναφέρουν έστω και έναν σύγχρονο στοχαστή από τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας. Ονόματα όπως εκείνα των Γουάνγκ Χούι, Ζανγκ Γουεϊγίνγκ, Κούι Ζιγιουάν και Γου Κεπίνγκ παραμένουν άγνωστα, έξω από τον πολύ στενό κύκλο «σινολόγων», αν και επηρεάζουν σοβαρά τη ζωή 1,3 δισεκατομμυρίου ανθρώπων – ίσως και πολύ περισσότερων.
Σημαντική συμβολή στην κάλυψη αυτού του κενού αποτελεί το πρόσφατο βιβλίο του Μαρκ Λέοναρντ «Τι σκέφτεται η Κίνα». Ο συγγραφέας είναι εκτελεστικός διευθυντής του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Διεθνών Σχέσεων, του πρώτου πανευρωπαϊκού think tank. Το βιβλίο είναι γραμμένο χωρίς πολιτική εμπάθεια, με την ψυχρή ματιά του αναλυτή που ταξίδεψε πολλές φορές στην Κίνα και συζήτησε, με ανοιχτά μάτια και αυτιά, με τα κυριότερα επιτελεία διανοούμενων και ειδικών. Σε αντίθεση με την ευρέως διαδεδομένη εικόνα της απόλυτης μονολιθικότητας, ο Λέοναρντ σκιαγραφεί μια διανόηση σε έντονο ιδεολογικό αναβρασμό και αναζήτηση.

Διπλός χαρακτήρας
Κομβικό στοιχείο της ανάλυσης είναι ο διπλός χαρακτήρας του κινήματος του 1989, που κορυφώθηκε με την εξέγερση στην πλατεία Τιενανμέν του Πεκίνου: Ενα τμήμα του κινήματος, κατά κύριο λόγο από τα μορφωμένα μεσαία στρώματα, πίεζε για οικονομικό και πολιτικό φιλελευθερισμό, στα πρότυπα της Δύσης. Ενα άλλο, όμως, προερχόμενο κατά κύριο λόγο από τα εργατικά στρώματα, συνδύαζε τη διεκδίκηση της πολιτικής ελευθερίας με συνθήματα κοινωνικού εξισωτισμού, στον αντίποδα του οικονομικού φιλελευθερισμού του Ντενγκ Ξιαοπίνγκ.
Μετά την άγρια καταστολή των διαδηλώσεων, όταν έγινε φανερό ότι το κινεζικό καθεστώς δεν θα ακολουθούσε τον δρόμο του Γκορμπατσόφ, οι δύο συνιστώσες του κινήματος ακολούθησαν διαφορετικές πορείες. Η πρώτη θυσίασε την πολιτική ελευθερία, προτάσσοντας τη στροφή στον οικονομικό φιλελευθερισμό, έστω με την υποταγή στο πολιτικό μονοπώλιο του Κ.Κ. Αυτό το ρεύμα εκφράζει η λεγόμενη «νέα Δεξιά», με χαρακτηριστικό εκπρόσωπο τον Ζανγκ Γουεϊγίνγκ, με σπουδές στην Οξφόρδη και αρχιτέκτονα του «νεοφιλελευθερισμού με κινεζικά χρώματα».

Μελετούν Μακιαβέλι
Πολύ δυσκολότερος ήταν ο δρόμος ακτιβιστών του ’89 όπως ο Γουάνγκ Χούι, εκ των πρωτεργατών της λεγόμενης «Νέας Αριστεράς»: Πρόκειται για χαλαρή συσπείρωση διανοουμένων και ακτιβιστών, οι οποίοι συνδυάζουν τις απαιτήσεις για περισσότερη πολιτική ελευθερία με την αξίωση ριζικής στροφής στην οικονομική πολιτική, σε περισσότερο κοινωνική και οικολογική κατεύθυνση. Η «αριστερή» αντιπολίτευσή τους είναι πιο κοντά στον ευρωπαϊκό σοσιαλισμό, παρά στον παραδοσιακό μαοϊσμό. Δεν υιοθετούν ένα μοντέλο μετωπικής σύγκρουσης με το Κ.Κ., αλλά αναζητούν έμπνευση και στρατηγική στον… Μακιαβέλι!
Ο Κούι Ζιγιουάν, από τους κυριότερους εκπροσώπους τους, λέει χαρακτηριστικά: «Για τον Μακιαβέλι, η εξουσία δεν μοιραζόταν μόνο σε δύο επίπεδα, το κράτος και τον λαό. Η πολιτική της Φλωρεντίας μοιραζόταν ανάμεσα σε τρεις ομάδες: τον πρίγκιπα (τον «ένα»), τους ευγενείς (τους «λίγους») και τον λαό (τους «πολλούς»). Στη σημερινή Κίνα, ο «ένας» είναι το Κομμουνιστικό Κόμμα, οι «λίγοι» είναι οι μεγιστάνες του πλούτου και οι «πολλοί» είναι ο λαός. Ο Μακιαβέλι δείχνει ότι ο «ένας» και οι «λίγοι» μπορεί να συμπράξουν εναντίον των «πολλών», αλλά δείχνει επίσης με ποιον τρόπο ο Ηγεμόνας μπορεί να βρει κοινή υπόθεση με τον λαό εναντίον των ευγενών». Ευσεβείς πόθοι; Ιδωμεν…

Οι Κινέζοι… «neo-coms»!
Προς τα τέλη του 2003, οι Κινέζοι οργάνωσαν στο ειδυλλιακό περιβάλλον του Μποάο, στη νήσο Χαϊνάν, διεθνές φόρουμ το οποίο τίμησαν με την παρουσία τους πολιτικές προσωπικότητες πρώτης γραμμής, συμπεριλαμβανομένου του Αμερικανού προέδρου Τζορτζ Μπους. Ηταν εκεί που ο αντιπρόεδρος της κομματικής σχολής του Κ.Κ. Κίνας, Ζενγκ Μπιτζιάν, σύμβουλος του Ντενγκ Ξιαοπίνγκ κατά το παρελθόν, έριξε το σύνθημα της «ειρηνικής ανόδου» της Κίνας. Ηταν ένας συνδυασμός της νέας, αυξημένης εθνικής αυτοπεποίθησης της κινεζικής ηγεσίας, με την προσπάθειά της να καθησυχάσει τους αυξανόμενους φόβους των Δυτικών: Ναι, η Κίνα ανεβαίνει και θα ανεβαίνει, αλλά όχι, δεν θα ακολουθήσει ούτε τον δρόμο της μιλιταριστικής Γερμανίας, ούτε τον απομονωτισμό της Σοβιετικής Ενωσης, ούτε τον μονομερή ηγεμονισμό της Αμερικής. Η άνοδός της θα δημιουργήσει μια νέα παγκόσμια κατάσταση, από την οποία όλοι θα βγουν κερδισμένοι (win-win).
Η ιδέα του Μπιτζιάν δημιούργησε μια ολόκληρη σχολή «φιλελεύθερου κοσμοπολιτισμού» -το πιο κοντινό κινεζικό αντίστοιχο στη φιλοσοφία του Κλίντον- και για ένα διάστημα υιοθετήθηκε από την κομματική ηγεσία. Γρήγορα, όμως, προκάλεσε ισχυρή αντίδραση από την ομάδα των λεγόμενων… «neo-coms», δηλαδή νεο-κομμουνιστών, ένα ευφυολόγημα που τους παραλληλίζει με τους Αμερικανούς νεοσυντηρητικούς (neo-cons) που άσκησαν αποφασιστική επιρροή στην αμερικανική εξωτερική πολιτική επί εποχής Μπους. Ενας από τους πλέον προβεβλημένους, εντός Κίνας, εκπροσώπους τους, ο καθηγητής Γιαν Σουετόνγκ, υποστηρίζει ότι «η θεωρία της ειρηνικής ανόδου είναι εσφαλμένη διότι στέλνει στην Ταϊβάν το μήνυμα πως μπορεί να κηρύξει ανεξαρτησία χωρίς να φοβάται επίθεση από την πλευρά μας».
Οπως πολλοί άλλοι ειδικοί σε θέματα εξωτερικής πολιτικής και ασφάλειας, ο Γιαν υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει στην Ιστορία παράδειγμα έθνους που να ανέβηκε στην παγκόσμια ιεραρχία ειρηνικά. Εκτιμά ότι ο πόλεμος για την ενσωμάτωση της Ταϊβάν είναι αναπόφευκτος και ότι «η έμφαση πρέπει να δίνεται όχι στον κατευνασμό, αλλά στην επιβολή. Και αυτό αφορά την Ταϊβάν, την Ιαπωνία και τις ΗΠΑ».

Ιnfo
– Mark Leonard, «What Does China Think», Fourth Estate, 2008
– Robert D. Kaplan, «Center Stage for the Twenty-first Century», Foreign Affairs, March – April 2009
– Keith Bradsher, «China likely to be stronger after crisis», International Herald Tribune, 16/3/2009