Η ανάλυση που ακολουθεί δημοσιεύθηκε στα τουρκικά, το Σεπτέμβριο του 2000, στην ιστοσελίδα του Κέντρου Στρατηγικών Μελετών ASAM, που έχει έδρα την Άγκυρα. Kρίνουμε σκόπιμη τη δημοσίευση της εργασίας αυτής, γιατί, κατά την άποψή μας, περιέχει ιστορικά και γεωπολιτικά δεδομένα που είναι χρήσιμα και βοηθούν ακόμη και σήμερα στη μελέτη και την παρακολούθηση των τεκταινομένων στην περιοχή.
Φισικά, ο αναγνώστης θα πρέπει να έχει κατά νου ότι η μελέτη συντάχτηκε από Τούρκους πολιτικούς αναλυτές, των οποίων η οπτική γωνία είναι συγκεκριμένη.
Πάντως, πέρα από αυτό καθ’ αυτό το περιεχόμενο της συγκεκριμένης εργασίας, ο Έλληνας μελετητής έχει τη δυνατότητα να διαπιστώσει τον τρόπο αλλά και το επίπεδο της πολιτικής και αναλυτικής σκέψης των συντακτών της.
Σάββας Καλεντερίδης

Το Αζερμπαϊτζάν και η γεωπολιτική περικύκλωσή του από Ρωσία-Ιράν-Αρμενία
Η γεωπολιτική κατάσταση στην Κασπία, από το 1991 έχει υποστεί σημαντικές μεταβολές. Τα καινούργια κράτη που προέκυψαν από τη διάλυση της Σ.Ε. άρχισαν σταδιακά να ενισχύουν την ανεξαρτησία τους. Η Ρωσία πια δεν μπορεί να κινείται ελεύθερα στις χώρες αυτές, θεωρώντας τες δικό της «ακάλυπτο χώρο». Φυσικά, σημαντικό ρόλο σε αυτό έπαιξε και η ταχεία ενοποίηση των χωρών αυτών με τη Δύση.
Τα πλούσια αποθέματα υδρογονανθράκων στον Καύκασο…και την Κ. Ασία παίζουν επιταχυντικό ρόλο στην πορεία των νέων αυτών Δημοκρατιών προς τη Δύση.
Οι επενδύσεις των δυτικών εταιρειών πετρελαίου στο Αζερμπαϊτζάν και το Καζακστάν ανέρχονται στα 5 δις δολάρια και αναμένεται να εκτοξευθούν μέχρι το 2025 στα 100 δις δολάρια.
Ήδη χρησιμοποιούνται οι αγωγοί Baku-Novorosisk και Baku-Supsa για τη μεταφορά του πρώιμου πετρελαίου του Αζερμπαϊτζάν, ενώ έχουν ληφθεί οι βασικές αποφάσεις για τους αγωγούς Baku-Τυφλίδα-Ceyhan και Transhazar (Διακασπιακός Αγωγός Φυσικού Αερίου που θα ξεκινάει από το Τουρκμενιστάν-Κασπία-Αζερμπαϊτζάν-Γεωργία-Τουρκία). Ο αγωγός Tengiz-Novorosisk αναμένεται να λειτουργήσει το 2001.
Το πρόγραμμα TRACΕCA που άρχισε να υλοποιείται από το 1993 με τη χρηματοδότηση της Ε.Ε. είναι ένα σημαντικό βήμα για την ενοποίηση της Κ. Ασίας και του Καυκάσου με την Ευρώπη.
Ένα άλλο παράδειγμα των πολιτικών-στρατηγικών αλλαγών είναι η ένωση GUUAM που συνομολογήθηκε μεταξύ της Γεωργίας-Ουζμπεκιστάν-Ουκρανίας-Αζερμπαϊτζάν-Μολδαβίας.
Φυσικά, κανείς δε μπορεί να ισχυρισθεί ότι έχει καθορισθεί η πορεία του «Μεγάλου Παιχνιδιού» και ότι οι εξελίξεις στην περιοχή έχουν πάρει το δρόμο τους. Όμως, αυτό που μπορεί να πει κανείς είναι ότι ο αγώνας που γίνεται για τον έλεγχο της Κασπίας και το αποτέλεσμά του, θα καθορίσουν χαρακτηριστικά το μέλλον και το γεωπολιτικό χάρτη της Ευρασίας.
Ο δρόμος που διήνυσε το Αζερμπαϊτζάν από το 1991, είναι ένα παράδειγμα της περιπλεγμένης κατάστασης που επικρατεί στην περιοχή. Το Μπακού μετατράπηκε σε γεωπολιτικό κέντρο και σε κέντρο κινητικότητας και κίνησης των πετρελαίων της Κασπίας.
Το Αζερμπαϊτζάν αντιμετωπίζει σοβαρότατα προβλήματα, ανάλογα με αυτά των άλλων χωρών της περιοχής. Το Αζερμπαϊτζάν, οι χώρες της Κ. Ασίας και η Αρμενία είναι «περίκλειστες χώρες» (land-locked countries), αφού δεν έχουν διέξοδο στη θάλασσα.
Οι νέες χώρες προσπαθούν, σχεδόν στο σύνολό τους, να ενισχύσουν την ανεξαρτησία τους και να απελευθερωθούν από την επιρροή και το σφιχταγκάλιασμα της Μόσχας.
Οι νέες χώρες, συμπεριλαμβανομένου και του Αζερμπαϊτζάν, μετά το 1991, άρχισαν να συνάπτουν και να διευρύνουν τις σχέσεις τους με το Ιράν. Όμως, το Αζερμπαϊτζάν είναι η μόνη σχεδόν χώρα με εκτεταμένα κοινά σύνορα με το Ιράν. Ο σιιτικός πληθυσμός του Αζερμπαϊτζάν, είναι ο δεύτερος στον κόσμο μετά του Ιράν. Επιπλέον, το Αζερμπαϊτζάν ανήκει στην κατηγορία των διαμελισμένων κρατών και των διαμελισμένων εθνών. Στο έδαφος του Ιράν υπάρχει η περιοχή που λέγεται Αζερμπαϊτζάν που είναι δύο φορές μεγαλύτερη από το κράτος του Αζερμπαϊτζάν και στο έδαφός του κατοικούν τα ¾ των Αζέρων όλου του κόσμου. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει η Αρμενία που κατέχει το 20% του Αζερικού εδάφους εδώ και 12 χρόνια και δε φαίνεται διατεθειμένη να κάνει κάποια κίνηση για την επίλυση του προβλήματος του Ναγκόρνο-Καραμπάγ.
Και το τρίγωνο κλείνει με τη Ρωσία η οποία δε φαίνεται διατεθειμένη να συμπεριφερθεί φιλικά προς το Αζερμπαϊτζάν.

Η δημιουργία της Γεωπολιτικής Μέγγενης
Η γεωπολιτική ιδιαιτερότητα του Αζερμπαϊτζάν οφείλεται στη γεωγραφική του θέση και φύση. Το έδαφος του Αζερμπαϊτζάν δεν διαθέτει φυσικές αμυντικές γραμμές. Στη διάρκεια της ιστορίας του το Αζερμπαϊτζάν αποτέλεσε ένα διάδρομο στρατιωτικών επελάσεων από Β προς Ν και από Ν προς Β, ενώ δεν αποτέλεσε ποτέ κέντρο αντίστασης. Και γι’ αυτό η περιοχή αυτή δεν γνώρισε μια περίοδο μακράς ευημερίας.
Πλην της γεωγραφικής φύσης και θέσης υπάρχουν και οι ιστορικές πολιτικές ιδιαιτερότητες του Αζερμπαϊτζάν.
Το ένα είναι η βίαιη επιβολή του δόγματος των σιιτών στους Αζέρους κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας των Safevi τις αρχές του 16ου αιώνα. Η αποδοχή της σιιτικής θρησκείας σαν επίσημης θρησκείας του κράτους των Safevi (1501-1722) έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην τύχη του Αζερμπαϊτζάν την επόμενη περίοδο.
Οι Αζέροι αποκόπηκαν από τον υπόλοιπο σουνιτικό τουρκόφωνο κόσμο και δυτικά (Οθωμανική Αυτοκρατορία) και ανατολικά (Κ. Ασία).
Οι πόλεμοι μεταξύ Safevi και Οθωμανών που διήρκεσαν πάνω από 150 χρόνια, απέκοψαν το Αζερμπαϊτζάν από τη Δύση. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι Αζέροι να στραφούν προς τους Πέρσες με τους οποίους ενοποιήθηκαν κατά κάποιο τρόπο πολιτιστικά και ιδεολογικά.
Οι ρωσοπερσικοί πόλεμοι που έγιναν το 1804-1813 και το 1826-1828 ήταν μία καταστροφή για το Αζερμπαϊτζάν. Τα ανεξάρτητα πριγκιπάτα του Αζερμπαϊτζάν μπήκαν κάτω από την ηγεμονία των δύο μεγάλων κρατών, της Ρωσίας και του Ιράν. Όλα αυτά προσανατόλισαν το Αζερμπαϊτζάν στον άξονα Β-Ν και το απέκοψαν από Δύση και Ανατολή.
Η νέα γεωπολιτική κατάσταση που προέκυψε μετά το 1991 οδήγησε σε νέες ομαδοποιήσεις και σχηματισμούς. Η Ρωσία ενίσχυσε τους δεσμούς της με τον ιστορικό στρατηγικό της σύμμαχο στον Καύκασο, την Αρμενία, σε όλους τους τομείς, χαρίζοντάς της στρατιωτικό υλικό αξίας 1 δις δολαρίων.
Η ενεργοποίηση της Τουρκίας και η αύξηση της επιρροής της στην περιοχή της Κασπίας προκάλεσε την αντίδραση της Ρωσίας και του Ιράν, οι οποίες οδηγήθηκαν σε μία αμοιβαία προσέγγιση, παρά τις ιστορικές τους διαφορές και ανταγωνισμούς.
Τα αξίας 1 δις δολαρίων οπλικά συστήματα και η οικονομική βοήθεια της Ρωσίας έφθασαν στην Αρμενία μέσω Ιράν. Είναι επίσης γνωστό ότι πίσω από την ενίσχυση του οπλοστασίου και τις προσπάθειες για απόκτηση πυρηνικής βόμβας από το Ιράν κρύβεται η Ρωσία.
Αυτός ο ευθυγραμμισμός και η συμμαχία Μόσχας-Εριβάν-Τεχεράνης μεταξύ άλλων, οφείλεται και στην προσπάθεια των χωρών αυτών να ελέγξουν την ισχυροποίηση του Αζερμπαϊτζάν και να μην επιτρέψουν την αλλαγή του Status στην περιοχή.

Αντίσταση στην επιστροφή της Ρωσίας
Η Ρωσία, που βιώνει τη μεγαλύτερη κρίση και γεωπολιτική φθορά και υποχώρηση των τελευταίων 500 ετών, έχει υποστεί και ένα βαθύ κλονισμό στον τομέα της πολιτικής σκέψης, μετά τη διάλυση της Σ.Ε.
Οι έννοιες του Ατλανισμού και της Ευρασίας ήταν αυτές που συζητήθηκαν και απασχόλησαν περισσότερο τον πολιτικό κόσμο στην Ομοσπονδία της Ρωσίας.
Πάνω σε αυτές τις έννοιες σχηματίσθηκαν και οι δύο κυρίαρχες γεωπολιτικές τάσεις στην πολιτική αγορά της Ρωσίας. Η μία του Ατλαντισμού, που θεωρούν ότι το μέλλον της Ρωσίας είναι στην ενοποίησή της με τη Δύση, και η άλλη των Ευρωασιατιστών, που πιστεύουν ότι το μέλλον της Ρωσίας είναι στην Ευρώπη και την Ασία, όπως άλλωστε είναι και το καινούργιο παραδοσιακό έμβλημα της Ρωσίας, ο δικέφαλος αετός να ατενίζει με το ένα κεφάλι τη Δύση και με το άλλο την Ανατολή.
Ο γνωστός σαν φανατικός ατλανιστής πρώην υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας Andrey Kosirev είχε εξηγήσει για πρώτη φορά το 1992 στην εφ. Izvestia τον όρο «εγγύς περιβάλλον». Ο ίδιος πολιτικός στη Διάσκεψη της ΔΑΣΕ στη Στοκχόλμη, το 1992, είχε πει ότι οι χώρες της πρώην Σ. Ένωσης θα έπρεπε να αποτελέσουν μία Ομοσπονδία ή Συνομοσπονδία κρατών με ενοποιημένους τον οικονομικό και στρατιωτικό τομέα.
Η έκκληση των δημοκρατικών δυνάμεων της Ρωσίας, των λεγόμενων και Ατλανιστών, για συνένωση των δημοκρατιών της πρώην Σ.Ε. με κέντρο δύναμης τη Ρωσία αντιμετωπίσθηκε με ενθουσιασμό από τους συντηρητικούς ή τους λεγόμενους ευρωασιατιστές.
Η άποψη αυτή, μετά το 1993, αποτέλεσε και τη βασική πολιτική του υπουργείου Εξωτερικών της Ομοσπονδίας της Ρωσίας. Με άλλα λόγια, η άποψη αυτή παρά τις κάποιες διαφορές αποτέλεσε τον κοινό τόπο μεταξύ των μεταρρυθμιστών/ατλανιστών και των συντηρητικών/ευρασιατιστών που αποτελούν και τις δύο βασικές σχολές πολιτικής σκέψης στη Ρωσία.
Αν και τα διάφορα υπουργεία (από τη μια πλευρά τα υπουργεία Εξωτερικών και Άμυνας και από την άλλη το υπουργείο Ενέργειας) ακολουθούν διάφορες τακτικές, η γενική στρατηγική γραμμή παραμένει αναλλοίωτη.
Με άλλα λόγια, αν και τα τελευταία χρόνια έχουν αλλάξει αρκετοί υπουργοί Εξωτερικών στη Ρωσία, συνεχίζεται χωρίς διαφοροποίηση η προσπάθεια της Ρωσίας για συνένωση κάτω από μια στέγη των χωρών που έχουν αποσκιρτήσει από την επιρροή της.
Η Ομοσπονδία της Ρωσίας προβάλλει στην παγκόσμια κοινή γνώμη, αλλά και στον ΟΗΕ, τον ισχυρισμό ότι η «διατήρηση της σταθερότητας» στις χώρες αυτές αποτελεί για αυτή μια υποχρέωση, η οποία θα πρέπει να της παραχωρηθεί και να της αναγνωρισθεί από τη διεθνή κοινότητα.
Ο B. Yeltsin, το Φεβρουάριο του 1993, ζήτησε από τον ΟΗΕ το χαρακτηρισμό της «Ειρηνευτικής Δύναμης» στις ρωσικές στρατιωτικές δυνάμεις που θα επιχειρούσαν στα εδάφη της πρώην Σ.Ε.
Ο πρόεδρος της επιτροπής Διεθνών Σχέσεων της κρατικής Δούμας της Ρ.Ο. (Ρωσικής Ομοσπονδίας) αρμενικής καταγωγής Yevgeni Ambartsamov στο έγγραφο με τίτλο «Προτάσεις» προς τη ρωσική κυβέρνηση ανέφερε τα εξής:
«Η Ρ.Ο. που θεωρείται διάδοχη χώρα της Σοβιετικής Ένωσης, θα πρέπει να υιοθετήσει το δόγμα με το οποίο στην εξωτερική πολιτική ολόκληρος ο γεωγραφικός και πολιτικός τομέας της ΕΣΣΔ αποτελεί τομέα ζωτικών συμφερόντων της Ρ.Ο. και μέσα στα πλαίσια αυτά, να απαιτήσει την αναγνώριση και την επικύρωση αυτών των ειδικών συμφερόντων από πλευράς της διεθνούς κοινότητας».
Στο δόγμα του «εγγύς περιβάλλοντος» της Ρ.Ο., σημαντικό χώρο καταλαμβάνει η προστασία των 20 εκατ. Ρώσων που κατοικούν στις χώρες της πρώην Σ.Ε.
Το πιο σημαντικό εμπόδιο στην υλοποίηση του δόγματος «εγγύς περιβάλλον» αποτέλεσε η ανεξάρτητη δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν.
Το Αζερμπαϊτζάν αποτελεί χώρα υψηλής σημασίας για την Ρ.Ο. για τους εξής λόγους:
 Ο έλεγχος της Ρ.Ο. στο Αζερμπαϊτζάν εξασφαλίζει στη Ρωσία δυνατότητα ενίσχυσης των στρατηγικών της συμφερόντων στην Κασπία και τη δυνατότητα διάχυσης της επιρροής της στην εγγύς και τη Μ. Ανατολή.
 Ο σταθμός ραντάρ RLS του Gebele που βρίσκεται στο έδαφος του Αζερμπαϊτζάν είναι στρατηγικής σημασίας για τη Ρωσία, αφού εξασφαλίζει στρατηγική αεροπορική άμυνα και έλεγχο των βαλλιστικών πυραύλων με τους οποίους καλύπτεται η εγγύς και Μ. Ανατολή.
 Από πλευράς γεωπολιτικών συμφερόντων, το Αζερμπαϊτζάν αποτελεί σημαντικό στόχο για τη Ρωσία, αφού η επέκταση της ρωσικής επιρροής σε αυτό, αποδυναμώνει την αυξανόμενη επιρροή της Δύσης στο Baku.
 Αν το Αζερμπαϊτζάν τεθεί υπό την επιρροή της Μόσχας, θα αποτελέσει ένα τείχος που θα αποκόπτει τον «τουρκικό κόσμο» (Τουρκία με τουρκόφωνες δημοκρατίες της Κ. Ασίας), αντί να αποτελέσει σε αντίθετη περίπτωση γέφυρα και κέντρο συνένωσης και ομογενοποίησης του τουρκικού κόσμου.
 Ταυτόχρονα, αποδυναμώνεται και αποτρέπεται η αύξηση της επιρροής της Τουρκίας στον Καύκασο, στο Βόλγα και στην Κ. Ασία, ενώ υποβοηθείται η εξισορροπιστική αύξηση της επιρροής της στις μουσουλμανικές χώρες της πρώην Σ.Ε.
 Στη Μόσχα θεωρούν ότι η δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν θα πρέπει δίχως άλλο να μείνει υπό την επιρροή της Ρωσίας για τη διαφύλαξη και εξυπηρέτηση των οικονομικών της συμφερόντων και αυτό λόγω των πλούσιων αποθεμάτων υδρογονανθράκων της Κασπίας, καθώς επίσης και λόγω του ότι από το Αζερμπαϊτζάν διέρχονται όλοι οι σημαντικοί οδικοί, σιδηροδρομικοί, αεροπορικοί, ναυτικοί και επικοινωνιακοί άξονες.

Η Μόσχα αδυνατεί να προσελκύσει το Αζερμπαϊτζάν με οικονομικά, τεχνολογικά και ιδεολογικά κίνητρα ή πιέσεις. Γι’ αυτό άρχισε να χρησιμοποιεί το όπλο των πολιτικών και στρατιωτικών πιέσεων.
Παραθέτουμε ορισμένες από αυτές:
 Η Μόσχα υποστηρίζοντας στρατιωτικά την Αρμενία και τους Αρμένιους του Ν. Karabag παρεμποδίζει την επίλυση του προβλήματος του ορεινού Καραμπάγ και έτσι κρατά σε ομηρία το Αζερμπαϊτζάν.
 Η Μόσχα εκμεταλλευόμενη τις διαφορές μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων της χώρας προσπάθησε να δημιουργήσει κλίμα αναταραχής και αστάθειας στη χώρα. Υποστήριξε τη στρατιωτική αντιπολίτευση και έφθασε μέχρι το σημείο να διαπράξει απόπειρα δολοφονίας του Αζέρου προέδρου.
 Άσκησε πιέσεις για να πετύχει εγκατάσταση των ρωσικών στρατιωτικών δυνάμεων στα νότια σύνορα της χώρας και παρεμπόδισε τη μεταβίβαση του σοβιετικού σταθμού ραντάρ Gebele RLS στη Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν.
 Η Μόσχα για να παρεμποδίσει την αξιοποίηση των αποθεμάτων υδρογονανθράκων από τις δυτικές εταιρείες επιμένει στην αρχή της κοινής εκμετάλλευσης των αποθεμάτων της Κασπίας από τις παράλιες χώρες της Κασπίας, αποτρέποντας το διαμελισμό της Κασπίας σε τομείς. Εκτός αυτού, σε κάθε περίπτωση απαίτησε ο αγωγός αερίου προς τη Δύση να διέλθει από ρωσικό έδαφος.
 Το σύστημα παραγωγής και οικονομικών δοσοληψιών της Σ.Ε. καθιστά τη Μόσχα καίριο οικονομικό εταίρο του Αζερμπαϊτζάν. Το σύνολο σχεδόν των οδικών και τηλεπικοινωνιακών αξόνων περνούν από τη Ρωσία. Εκατοντάδες χιλιάδες Αζέροι εργάζονται στη Ρωσία. Η Ρωσία όλα αυτά τα χρησιμοποιεί σαν μέσα πίεσης.

Την περίοδο 1991-2000 παρατηρούμε τα εξής:

 Την περίοδο 1991-1992 επί προεδρίας Α. Mutalibov έγινε προσπάθεια ισορροπιστικής πολιτικής με τη Μόσχα για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα του Ν. Karabag. Γι’ αυτό προέβη σε αρκετές υποχωρήσεις έναντι της Μόσχας και υπέγραψε τη συμφωνία για την ίδρυση της ΚΑΚ.
 Ο E. Elcibey πρώτος εκλεγμένος πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν προσπάθησε να ισχυροποιήσει την ανεξαρτησία της χώρας.
– Ακύρωσε τη συμφωνία συμμετοχής στην ΚΑΚ
– Έθεσε στην κυκλοφορία εθνικό νόμισμα
– Επιτάχυνε τις συνομιλίες με τις δυτικές εταιρείες πετρελαίου
– Έφερε στο προσκήνιο το δρομολόγιο του αγωγού καυσίμων Μπακού-Ιράν-Ναχιτσεβάν-Τουρκία(-Ceyhan)
– Πρότεινε την οικονομική συνεργασία Αζερμπαϊτζάν-Γεωργίας-Ουκρανίας σαν εναλλακτική στη ΚΑΚ
– Αντιστάθηκε στις κάθε είδους πιέσεις της Μόσχας
Μετά από την αδιάλλακτη στάση του Elcibey έγιναν τα εξής:
 Οι Αρμένιοι με τη συμμετοχή ρωσικών δυνάμεων κατέλαβαν την αζερική περιοχή Kelbecer
 Η Μόσχα υποστήριξε τη στρατιωτική αντιπολίτευση για να πετύχει την ανατροπή του Elcibey (μία από τις βασικές αιτίες για την ανατροπή του Elcibey ήταν η υπογραφή της συμφωνίας για την εκμετάλλευση των πετρελαίων με τη συμμετοχή του ίδιου, στο Λονδίνο στις αρχές του Ιουνίου)

Ο συνταγματάρχης Suret Husegnov επαναστάτησε στη δεύτερη μεγάλη πόλη του Αζερμπαϊτζάν την Gence και κινήθηκε προς το Μπακού. Ο Elcibey, για να αποτρέψει τον εμφύλιο, εγκατέλειψε το Μπακού και κατέφυγε στο χωριό του, στο Keleki του Ναχιτσεβάν.
Με την αποχώρηση του Elcibey, πρόεδρος της χώρας ανέλαβε ο έμπειρος πολιτικός Haydar Aliyev, ο οποίος προσπάθησε να ακολουθήσει μια πολιτική ισορροπιών μεταξύ ανεξαρτησίας, Μόσχας και Δύσης. Δηλαδή,
 Υπέγραψε τη συμφωνία της ΚΑΚ
 Πάγωσε τις συνομιλίες με τις δυτικές εταιρείες πετρελαίου
 Επισκέφθηκε αλλεπάλληλες φορές τη Μόσχα και σε μία συνάντηση με τους Γιέλτσιν και Τσερνομίρτιν και άλλους κρατικούς αξιωματούχους υποσχέθηκε να διευρύνει τις σχέσεις με τη Μόσχα σε όλους τους τομείς
 Υπέγραψε τις συμφωνίες «Κοινής Ασφάλειας και Οικονομικής Συνεργασίας»
 Παραχώρησε ποσοστό 10% στη ρωσική εταιρεία Luk-Oil
 Προσπάθησε να εξασφαλίσει την ουδετερότητα της Μόσχας στο πρόβλημα του Ναγκόρνο-Καραμπάγ. Όντως η ομάδα των «ενεργειακών» της Μόσχας που αποτελείται από τους πρωθυπουργό Τσερμομίρτιν, υπουργό ενέργειας Safranik και τον πρόεδρο της Luk-Oil, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αλλαγή στάσης της Μόσχας.
Όμως η γενική πολιτική της Ρωσίας στον Καύκασο δεν άλλαξε.
Όντως παρά τις υποχωρήσεις του Αζερμπαϊτζάν στη Μόσχα, η Αρμενία προχώρησε στην κατάληψη των αζερικών περιοχών Agdam, Fuzuli, Gebrayil, Kubatli, Zengilan. Η Ρωσία για άλλη μια φορά, δεν εγκατέλειψε τη φιλοαρμενική της στάση.
Η Μόσχα ζήτησε από το Αζερμπαϊτζάν την αποστολή ρωσικών στρατευμάτων στην περιοχή των συγκρούσεων, ενώ συνέχισε την απαίτηση για εγκατάσταση του στρατού των συνόρων στα Αζερο-Ιρανικά σύνορα, τη δημιουργία συστήματος αεράμυνας στο Νότιο Καύκασο και την επιστροφή των ναυτικών δυνάμεων της Κασπίας στο Ρωσικό πολεμικό Ναυτικό.
Ο H. Aliyev παρ’ ότι συνέχισε τις επίσημες επαφές του με Ρώσους αξιωματούχους, δεν έπαψε να συνομιλεί και με τις δυτικές εταιρείες πετρελαίου. Οι συνομιλίες με τις εταιρείες άρχισαν τις αρχές του 1994. Το Φεβρουάριο του 1994, ο H. Aliyev υπέγραψε στο Λονδίνο διεθνή συμφωνία για τα πετρέλαια της Κασπίας. Με τη συμφωνία αυτή η κυβέρνηση της Μ. Βρετανίας απέκτησε δικαίωμα χρηματοδότησης προγραμμάτων εξόρυξης πετρελαίου.
Οι κυβερνήσεις της Βρετανίας και του Αζερμπαϊτζάν και οι εταιρείες BP και ACDPS, έγιναν εγγυητές για τις αμοιβαίες υποχρεώσεις τους, με βάση τη συμφωνία.
Το υπουργείο Εξωτερικών της P.O. έστειλε σκληρή νότα στην πρεσβεία της Μ. Βρετανίας στη Μόσχα.
Στη σύσκεψη της ΚΑΚ τον Απρίλη του ίδιου έτους, το Αζερμπαϊτζάν, για πρώτη φορά, απέρριψε τις προτάσεις της Μόσχας για το Καραμπάγ. Το καλοκαίρι του 1994, άρχισαν να ενδιαφέρονται ανοικτά για πρώτη φορά για τον Καύκασο οι ΗΠΑ. Η τότε μόνιμη αντιπρόσωπος των ΗΠΑ στα ΗΕ και τώρα ΥΠΕΞ κ. Μ. Albright, κατά τη διάρκεια της επίσκεψής της στο Μπακού την 5-7 Σεπτεμβρίου 1994 δήλωσε ότι οι ΗΠΑ δεν αποδέχονται τον «ειδικό ρόλο» της Ρωσίας στον Καύκασο και ότι οι Ρωσικές στρατιωτικές δυνάμεις μπορούν να εγκατασταθούν στο Καραμπάγ, μαζί με δυνάμεις άλλων χωρών και πάντα υπό τον έλεγχο του ΟΑΣΕ.
Η επιτυχής κατάληξη των συνομιλιών σχετικά με το κονσόρσιουμ των εταιρειών για τα πετρέλαια του Μπακού και η αλλαγή του κλίματος στο διεθνές σκηνικό υπέρ του Αζερμπαϊτζάν, επέτρεψε την υπογραφή της συμφωνίας εκμετάλλευσης των πετρελαίων απ’ το κονσόρσιουμ στις 20 Σεπτεμβρίου 1994.
Η συμφωνία αυτή εξασφάλισε οφέλη στις ΗΠΑ και στις δυτικές χώρες και προοπτική σταθερότητας στο Αζερμπαϊτζάν.
Η εξέλιξη αυτή, στην ουσία σήμαινε επαναφορά στην πολιτική γραμμή Elcibey, δηλαδή υποστήριξη των Αμερικανικών συμφερόντων για εξισορρόπηση της Ρωσικής επιθετικότητας.
Η συμφωνία για τη μεταφορά του πρώιμου πετρελαίου του Μπακού υπογράφηκε τον Νοέμβριου του 1997.
Απ’ το 1994 ως το 1997 υπογράφηκαν αλλεπάλληλες συμφωνίες μεταξύ κονσόρσιουμ και της κυβέρνησης του Μπακού, σε σχέση με τους αγωγούς και άλλες διαδικασίες παραγωγής και μεταφοράς πετρελαίου. Η παρουσία των δυτικών εταιρειών στην περιοχή, παρουσίασε τεράστια αύξηση. Στη φάση αυτή αυξήθηκε η στρατιωτική υποστήριξη της Μόσχας προς το Εριβάν.
Ο Aliyev αισθάνθηκε την ανάγκη να υποστηρίξει τον αγωγό Μπακού–Τζευχάν για να εξισορροπήσει τη Ρωσική πίεση, ενώ συνέχισε να υποστηρίζει ότι δεν πρόκειται να αλλάξει η στάση του για το καθεστώς της Κασπίας.
Στο σύνταγμα που ψηφίσθηκε το Νοέμβριο του 1995 ο θαλάσσιος τομέας της Κασπίας χαρακτηρίζεται αδιάσπαστο τμήμα του εδάφους του Αζερμπαϊτζάν.
Έτσι, διανύθηκε σημαντική απόσταση για την απεξάρτηση από την επιρροή της Ρωσίας στη μετασοβιετική εποχή.
Η Ρωσία, σαν αποτέλεσμα της φιλοαρμενικής της πολιτικής, απώλεσε μεγάλο μέρος της επιρροής της στο Αζερμπαϊτζάν.
Η Ρωσία δεν κατόρθωσε να πραγματοποιήσει τους στόχους της, που ήταν:
• Εγκατάσταση «ειρηνευτικής δύναμης» στο Καραμπάγ
• Διατήρηση της στρατιωτικής βάσης στο Gence
• Εγκατάσταση συνοριακής στρατιωτικής δύναμης στα Αζερο-ιρανικά σύνορα
• Παρεμπόδιση επένδυσης δυτικών κεφαλαίων στο Μπακού
• Επαναπροσδιορισμός του νομικού καθεστώτος της Κασπίας
• Κατασκευή αγωγού Μπακού – Νοβοροσίσκ
Η Ρωσία έχασε μεγάλο μέρος της παλιάς της επιρροής στο Μπακού και αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην πεισματική υποστήριξη της Αρμενικής επιθετικότητας και των εθνικών διασπαστικών κινήσεων στο εσωτερικό του Αζερμπαϊτζάν.

Το Πρόβλημα του Ναγκόρνο Καραμπάγ–Η επίθεση της Αρμενίας
Το πρόβλημα του Καραμπάγ έχει παραλύσει τη δημόσια ζωή του Αζερμπαϊτζάν από το 1991 μέχρι σήμερα και αποτελεί το αντίτιμο της ανεξαρτησίας του.
Οι ισχυρισμοί των Αρμενίων για το ορεινό Καραμπάγ, άρχισαν να ξαναέρχονται στο προσκήνιο την περίοδο της περεστρόικα, το 1987. Τότε, άρχισαν οι διαδηλώσεις στο Ερεβάν και στη συνέχεια σχηματίστηκε η «επιτροπή του Καραμπάγ».
Η επιτροπή ισχυροποιήθηκε και άρχισε να ισχυρίζεται ότι οι Αρμένιοι της «Αυτόνομης περιοχής του Καραμπάγ» αδικούνται από το Μπακού, παρουσιάζοντας σαν απόδειξη την φτωχή οικονομία της περιοχής που, όμως, οφείλεται στο ορεινό της έδαφος.
Όταν η Μόσχα και το Μπακού άρχισαν να αναφέρονται σε κάποιες παραχωρήσεις, τότε οι Αρμένιοι άρχισαν να ισχυρίζονται ότι το Καραμπάγ ήταν πάντα Αρμενικό έδαφος και ότι δωρήθηκε από τον Στάλιν στο Αζερμπαϊτζάν. Ισχυρίστηκαν ότι με βάση το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης που αναγνωρίζεται και από το Σοβιετικό Σύνταγμα, οι 185.000 Αρμένιοι του Καραμπάγ που αποτελούν το 78% του πληθυσμού της περιοχής, έχουν δικαίωμα και δυνατότητα να ενωθούν με την Αρμενία.
Το Μπακού, αντιμετώπισε με αμηχανία τις διαδηλώσεις που άρχισαν να γίνονται πρώτα στο Ερεβάν και στη συνέχεια στο Στεπανακέρτ με σύνθημα την ένωση του Καραμπάγ με την Αρμενία.
Οι 250.000 Αρμένιοι που ζουν στο Μπακού καταδίκασαν τις διαδηλώσεις καλώντας τον Αρμενικό λαό να διαφυλάξει την ¨ακλόνητη ενότητα του Σοβιετικού λαού¨. Τον Αύγουστο του 1987 τα μέλη της Ακαδημίας της Αρμενίας απαίτησαν από τη Μόσχα την παραχώρηση στη Σοβιετική Δημοκρατία της Αρμενίας του Ναγκόρνο Καραμπάγ και του Ναχιτσεβάν που σημειωτέον κατοικείται κατά 97% από Αζέρους.
Το Νοέμβριο του 1987 ο Αρμενικής καταγωγής υπουργός οικονομικών του Γκορμπατσώφ δήλωσε στο Παρίσι ότι από οικονομικής πλευράς θα ήταν σωστό το Καραμπάγ να δοθεί στην Αρμενία.
Την ίδια στιγμή η τοπική Βουλή αποφάσιζε την ένωση με την Αρμενία, ενώ άρχισε και το κύμα φυγής των Αζέρων προς Αζερμπαϊζάν. Το Φεβρουάριο του 1988, σε αιματηρά γεγονότα κοντά στο Μπακού σκοτώθηκαν 26 Αρμένιοι και 6 Αζέροι.
Τον Ιούλιο, το Ανώτατο Συμβούλιο της Αρμενίας, επικαλούμενο το Σοβιετικό Σύνταγμα έκανε έκκληση προς τη Μόσχα και το Μπακού για ένωση του Καραμπάγ με την Αρμενία. Το Ανώτατο Συμβούλιο του Αζερμπαϊτζάν απέρριψε την έκκληση της Αρμενίας, επικαλούμενο το άρθρο 78 του Σοβιετικού Συντάγματος, με βάση το οποίο δεν είναι δυνατή η αλλαγή συνόρων χωρίς τη σύμφωνη γνώμη και των δύο μερών.
Στη συνέχεια και μετά από κλιμάκωση της έντασης και από τις δύο πλευρές, οδηγηθήκαμε μέχρι την κατάσταση έκτακτης ανάγκης στο Αζερμπαϊτζάν, λόγων των έντονων αντιδράσεων του Αζερικού λαού ενάντια στις κινήσεις για ένωση του Καραμπάγ με την Αρμενία.
Κατά την είσοδο των Σοβιετικών στρατευμάτων στο Μπακού εκατοντάδες Αζέροι πολίτες έχασαν τη ζωή τους, ενώ η κατάσταση έκτακτης ανάγκης συνεχίστηκε μέχρι τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης.
Με τη διάλυση της Σ. Ένωσης η τοπική βουλή του Καραμπάγ και μετά από δημοψήφισμα, ανακήρυξε την ανεξαρτησία της Δημοκρατίας του Καραμπάγ.
Το Φεβρουάριο του 1992 οι Αρμένιοι, με τη βοήθεια του Σοβιετικού στρατού, κατέλαβαν την πόλη και στη συνέχεια το Μάϊο καταλήφθηκε η στρατηγικής σημασίας πόλη Σούσα.
Το Μάρτιο του 1993 καταλήφθηκε η πόλη Kelbecer, ενώ συνεχίστηκε η κατάληψη άλλων έξι πόλεων από τον Αύγουστο ως το Σεπτέμβρη του ίδιου έτους. Με την υπογραφή συμφωνίας κατάπαυσης του πυρός που πραγματοποιήθηκε το Μάιο του 1994 με την ενεργή συμμετοχή της Ρωσίας, οι Αρμένιοι κατείχαν το 20% του Αζερικού εδάφους.
Αν και υφίστανται ψηφίσματα του ΟΗΕ (822, 853, 874, 884) με τα οποία ζητείται η αποχώρηση των Αρμενίων από τα Αζερικά εδάφη, η Αρμενική πλευρά, ειδικά μετά την ανατροπή του Ter – Petrosyan και την ανάληψη της εξουσίας από τον ήρωα του Καραμπάγ Κοτσαριάν, συνεχίζει την αδιάλλακτη στάση της και συνεχίζει να κατέχει το 20% του αζερικού εδάφους.
Τα 12 χρόνια που διαρκεί η κρίση του Καραμπάγ, έχουν επηρεάσει τις γειτονικές σχέσεις της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν που δεν έχουν συνάψει ακόμη διπλωματικές σχέσεις μεταξύ τους.
Η συνέχιση αυτής της κατάστασης δεν επιτρέπει την αποκατάσταση της σταθερότητας στην περιοχή, γεγονός που οφείλεται στην επιθετικότητα της Αρμενικής πλευράς που ενισχύεται από την υποστήριξη της Μόσχας.

Αντίσταση στις πιέσεις του Ιράν
Το ΧΙΧ αιώνα το Αζερμπαϊτζάν ήταν μοιρασμένο στην Τσαρική Ρωσία και στο Ιράν. Η δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν ιδρύθηκε στα εδάφη που κατείχε η Ρωσία, στο Βόρειο Αζερμπαϊτζάν, ενώ μέχρι σήμερα το Νότιο Αζερμπαϊτζάν συνεχίζει να βρίσκεται υπό την κατοχή του Ιράν. Το γεγονός αυτό, αποτελεί βασική αιτία που τοποθετεί το Ιράν σαν το τρίτο μέλος της τριπλής συμμαχίας που έχει περικυκλώσει και περισφίγγει το Αζερμπαϊτζάν.
Το 1988, έτος που άρχισε τη δράση του το εθνικό δημοκρατικό Αζερικό κίνημα, εμφανίστηκαν συνθήματα του τύπου ¨Ταυρίδα-Ταυρίδα¨ (Η Ταυρίδα είναι πρωτεύουσα του Ιρανικού Αζερμπαϊτζάν), ενώ άρχισε να αναπτύσεται στο λαό το αίσθημα της ενότητας του Νότιου και Βόρειου Αζερμπαϊτζάν. Το Λαϊκό Μέτωπο του Αζερμπαϊτζάν στο πρώτο πρόγραμμα του αναφέρονταν με ειδικό τρόπο στις σχέσεις Βόρειου και Νότιου Αζερμπαϊτζάν. Συγκεκριμένα αναφέρονταν τα εξής: «Να αρθούν τα εμπόδια που παρεμποδίζουν τη βελτίωση και την ανάπτυξη των πολιτιστικών και οικονομικών δεσμών και σχέσεων μεταξύ της δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν και του Νότιου (Ιρανικού) Αζερμπαϊτζάν».
Το Ιράν ανησύχησε με την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του Β. Αζερμπαϊτζάν.
Ο ΥΠΕΞ του Ιράν Velayeti το Νοέμβρη του 1991 δήλωνε ότι «για να αποτραπεί η επέκταση της Δυτικής επιρροής στις Σοβιετικές Δημοκρατίες πρέπει να σχηματιστεί μια συνομοσπονδία δημοκρατιών στη θέση της ΕΣΣΔ».
Τον Οκτώβρη του 1991 με την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του Αζερμπαϊτζάν ορισμένοι υπεύθυνοι στην Τεχεράνη πρότειναν την ένωση με το Ιράν λέγοντας ότι το Αζερμπαϊτζάν αποτελεί ιστορικό έδαφος του Ιράν.
Φυσικά οι υπεύθυνοι του Αζερικού κράτους στην πλειοψηφία τους δεν θεώρησαν ρεαλιστική την πρόταση του Ιράν.
Από την πλευρά του το Ιράν άρχισε να ανησυχεί για την ενδεχόμενη τουρκοποίηση του Αζερικού πληθυσμού που κατοικεί στο Ιράν.
Γι’ αυτό το Ιράν, για να εξισορροπήσει τον κίνδυνο «τουρκοποίησης», αύξησε την προπαγάνδα στο έδαφος του Αζερμπαϊτζάν προσπαθώντας να εξάγει την Ισλαμική επανάσταση. Έτσι άρχισε η έκδοση εφημερίδων και περιοδικών στο Μπακού.
Το Ιράν προσπάθησε και προσπαθεί να θέσει υπό την επιρροή του το Αζερμπαϊτζάν για τους εξής λόγους:
• Διασφάλιση της ακεραιότητας και της εσωτερικής σταθερότητας του Ιράν με την κάθε τρόπο αποδυνάμωση του Αζερμπαϊτζάν και αποτροπή της επέκτασης της επιρροής του στο Ιρανικό Νότο
• Αποτροπή της αύξησης της επιρροής της Τουρκίας και των ΗΠΑ στον Καύκασο- και την Κ. Ασία.
• Παρεμπόδιση της συνεργασίας, της ενοποίησης και της ομογενοποίησης του λεγόμενου Τουρκικού κόσμου.
• Επέκταση της οικονομικής δραστηριότητας του Ιράν στην αγορά του Αζερμπαϊτζάν
• Εξαγωγή της «Ισλαμικής Επανάστασης» στο Αζερμπαϊτζάν και δημιουργία Ισλαμικού καθεστώτος Ιρανικού τύπου.

Επί προεδρίας του Α. Mutalibov έγιναν σημαντικά βήματα για την ανάπτυξη πολιτικών και οικονομικών σχέσεων μεταξύ Αζερμπαϊτζάν – Ιράν. Οι σχέσεις αυτές συμπεριλαμβάνουν και το Ναχιτσεβάν που χαρακτηρίζονταν «Ζώνη Ελεύθερου Εμπορίου». Την ίδια στιγμή το Αζερμπαϊτζάν δήλωνε με επίσημα χείλη ότι δεν θα αναμειχθεί στα εσωτερικά του Ιράν.
Το Ιράν προσφέρθηκε σαν διαμεσολαβητής για το πρόβλημα του Καραμπάγ.
Όμως αυτό που επιδίωκε δεν ήταν η λύση του προβλήματος, αλλά η διαιώνιση του για να είναι υπό ομηρία το Αζερμπαϊτζάν και να αυξήσει το Ιράν το ρόλο του στον Καύκασο.
Η εμπλοκή όμως του Ιράν στο πρόβλημα του Καραμπάγ και η αρνητική πορεία του θέματος, δημιούργησε αντιιρανικό κλίμα στον Αζερικό λαό.
Την εποχή του E. Elcibey, οι Αζεροϊρανικές σχέσεις περνούν φάση εξισορρόπησης, λόγω της ακολουθούμενης ανεξάρτητης εθνικής εξωτερικής πολιτικής.
Την πρώτη περίοδο του H. Aliyev, ο οποίος υποστηρίχθηκε από το Ιράν για να ανέλθει στην εξουσία, το Ιράν επιτάχυνε τη διείσδυση του στο Αζερμπαϊτζάν. Όμως μετά το τέλος του 1993, όταν υπάρχει αλλαγή της πολιτικής Aliyev από τη γραμμή Μόσχα – Τεχεράνη στη γραμμή Τουρκία – Δύση, οι σχέσεις Ιράν – Αζερμπαϊτζάν διέρχονται σε μια νέα φάση.
Η στάση της Τεχεράνης προς την κυβέρνηση του Aliyev άλλαξε καθοριστικά με την υπογραφή της συμφωνίας για τα πετρέλαια του Αζερικού τομέα της Κασπίας με τις δυτικές εταιρείες το Σεπτέμβρη του 1994.
Το Ιράν άρχισε να χαρακτηρίζει και τον Aliyev «μαριονέτα των ΗΠΑ και του Σιωνισμού», όπως έκανε και για τον E. Elcibey.
Το Ιράν άρχισε να διευρύνει τις σχέσεις του με την Αρμενία, διεύρυνση που έφθασε μέχρι το επίπεδο στρατηγικής συμμαχίας.
Η Τεχεράνη άρχισε να συντάσσεται με τις θέσεις της Ρωσίας στο θέμα του νομικού καθεστώτος της Κασπίας και της εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων υδρογανθράκων.
Το 1997, προσήχθησαν σε δίκη στο Μπακού τα ηγετικά στελέχη του Αζερικού Ισλαμικού κόμματος και καταδικάστηκαν για κατασκοπεία υπέρ του Ιράν και εις βάρος του Αζερμπαϊτζάν.
Τα τελευταία χρόνια οι Αζεροϊρανικές σχέσεις διέρχονται μια φάση συγκρατημένης ψυχρότητας, ενώ συνεχίζονται οι προσπάθειες του Ιράν για αύξηση της επιρροής στο Αζερμπαϊτζάν και εξαγωγή της Ισλαμικής επανάστασης.

Συμπεράσματα
Η Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν είναι υποχρεωμένη να ισχυροποιηθεί και να αντιμετωπίσει τη γεωπολιτική μέγγενη της συμμαχίας Μόσχας – Ερεβάν – Τεχεράνης για να
• Εξασφαλίσει την εδαφική της ακεραιότητα
• Αποφύγει την εγκατάσταση Ισλαμικού καθεστώτος στο Αζερμπαϊτζάν
• Διασφαλίσει την εθνική της ανεξαρτησία
Γι’ αυτό, το Αζερμπαϊτζάν αναγκάζεται να επιλέξει έναν εναλλακτικό δρόμο, τους συμμάχους του, που είναι εν πρώτοις η Τουρκία, οι ΗΠΑ και η Γεωργία, για να μπορέσει έτσι, να εξασφαλίσει το μέλλον και την ακεραιότητα της χώρας.
Και μπορούμε να πούμε ότι το Αζερμπαϊτζάν τον τελευταίο καιρό έχει κάνει αρκετά και σημαντικά βήματα προς την κατεύθυνση αυτή.